Download
1 / 115
1.15k likes | 1.32k Views
DZIEJE PARLAMENTARYZMU POLSKIEGO. WYKŁAD 2013/2014. ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW SEJMU. „P. surrogator poznański przypomniał w swoiey mowie, iż Poselska Izba dopiero stanęła za Kazimierza Jagiellonica”. ZGROMADZENIA STANOWE. WŁADCA SUWERENEM: STANOWIENIE PRAWA NAKŁADANIE PODATKÓW ZARZĄD PAŃSTWEM
E N D
DZIEJE PARLAMENTARYZMU POLSKIEGO WYKŁAD 2013/2014
ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW SEJMU • „P. surrogator poznański przypomniał w swoiey mowie, iż Poselska Izba dopiero stanęła za Kazimierza Jagiellonica”
ZGROMADZENIA STANOWE • WŁADCA SUWERENEM: • STANOWIENIE PRAWA • NAKŁADANIE PODATKÓW • ZARZĄD PAŃSTWEM • SPRAWOWANIE SĄDÓW • NACZELNE DOWÓDZTWO NAD WOJSKIEM
POCZĄTKI SEJMU • QUOD OMNES TANGIT AB OMNIBUS COMPROBARI DEBET • Sejmiki szlacheckie • Zjazdy prowincjonalne (Małopolska, Wielkopolska – późniejsze sejmiki generalne „generały”) • Sejm walny • Początkowo zwoływane zamiennie.
ZASADA REPREZENTACJI • ETAPY PROCESU POWSTAWANIA REPREZENTACJI: • - przybycie jest dobrowolne • -przybyli podejmują decyzję obowiązującą nieobecnych • -uprawnieni mogą mieć pełnomocników • -można przybyć osobiście lub działać przez pełnomocnika • -wszyscy uprawnieni działają przez pełnomocników (posłów) • -pierwszy sejm zgodny z zasadą reprezentacji: 1468/1493 (Kazimierz Jagielończyk 1447-1492; Jan Olbracht (1492-1501)
NAZWA SEJMU • SEJM: • conventio generalis, parlamentum generale, diaeta • siąć, siem, siemik • WALNY: • wielki • KORONNY: • z udziałem króla • krajowy (nie partykularny)
KRÓL W SEJMIE JAKO SUWEREN • zwoływanie sejmu (oznaczanie terminu rozpoczęcia i miejsca obrad) • wskazywanie zakresu spraw do rozpatrzenia (programu obrad) • decyzja o trybie obrad (jawnym lub tajnym) • przygotowywanie projektów norm prawnych • decyzja o terminie zamknięcia obrad • redakcja uchwał parlamentu • ogłaszanie prawa • wykładnia prawa • egzekucja prawa
OGRANICZANIE UPRAWNIEŃ KRÓLA • zwoływanie sejmów: zwyczajnych co dwa lata lub w razie potrzeby po uzyskaniu opinii senatorów, nadzwyczajnych wskutek upoważnienia sejmu poprzedniego (od 1641 r. sejm ten wyznaczał datę dzienną zwołania kolejnego sejmu jako nadzwyczajnego) • miejscem obrad od 1569 r. była Warszawa, a jeśli zebranie sejmu było tam niemożliwe, król wyznaczał inne po uzyskaniu opinii senatorów (od 1673 r. co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie) • program obrad to nie regalium królewskie lecz propozycja, program może być rozszerzony o postulaty sejmikowe, ostatecznie żądania posłów, by od postulatów sejmikowych rozpoczynać obrady, uzależnianie od ich rozpatrzenia programu królewskiego) • przejęcie przez izbę poselską inicjatywy przygotowywania projektów (konceptów) ustaw
OGRANICZANIE UPRAWNIEŃ KRÓLA C.D. • ograniczenie uprawnień królewskich w kwestii trybu obrad do składania wniosku izbie poselskiej • zamknięcie obrad określony prawnie (43 dni), prolongata decyzją izby poselskiej na wniosek króla; ostatecznie zakaz prolongaty konstytucją 1633 r. • redakcja uchwał parlamentu przez deputację złożoną z przedstawicieli izby poselskiej, senatu i króla • publikacja przez marszałka poselskiego z deputatami w księgach grodzkich miejsca obrad sejmowych lub Metryce Koronnej (Litewskiej) – tzw. oblata, druk ustaw zarządzany przez kancelarię królewską, ich publikacja poprzez włączenie druków do ksiąg grodzkich we wszystkich grodach koronnych i litewskich) oraz publiczne obwieszczenie ludności • wykładnia prawa autentyczna • egzekucja prawa nadal w rękach króla i jego urzędników
WZROST ZNACZENIA SEJMU • KONCEPCJA MONARCHII MIESZANEJ:POŁĄCZENIE MONARCHII, ARYSTOKRACJI I DEMOKRACJI (Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu): • Monarchia – król • Arystokracja – senat • Demokracja – szlachta (posłowie) • ŁĄCZNIE TRZY STANY SEJMUJĄCE Świętosław Orzelski w 1590 r. na sejmiku średzkim: „Kto, przebóg, tak tępy i rzeczy polskich jest nieświadomy, żeby wiedzieć nie miał, na czym Rzeczpospolita zawisła, że na trzech staniech: na królu, na senacie, na rycerstwie” • SUWERENEM: SEJM
STANY SEJMUJĄCE • „Ale zaś kiedy – pisał z początkiem XVIII wieku Stanisław Dunin Karwicki – pierwszy królewski stan monarchiam reprezentujący chcemy w potencyjej jego ocyrklować bojąc się, żeby in absolutum dominium nie poszedł, toć też trzeba zabiegać oraz żeby zaś drugi stan, senat i możniejsi nie brali sami góry przygniótłszy władzę królewską, żeby status ich aristocraticus nie obrócił się inoligarchicum. Zarówno i trzeci stan ślacheckidemocrativam zawierający, aby się nie zakończył ochlocratią albo zamieszaniem niebezpiecznym. Czego wszystkiego już się po wielkiej części zawadza u nas”
SEJM EMANACJĄ RZECZYPOSPOLITEJ • „Jak najmilejszej matki swej miłować i onej czcić nie macie, która was urodziła i wychowała, nadała, wyniosła? Bóg matkę czcić rozkazał. Przeklęty, kto zasmuca matkę swoją. A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna, od której imię macie i wszytko, co macie, od niej jest? Która gniazdem jest matek wszystkich i powinowactw wszystkich i komorą dóbr waszych wszystkich”. I dalej, wywodził: „Rozmyślcie, jakie od tej matki, od Korony i Rzeczyposp[olitej] tej, dobrodziejstwa i upominki macie. [...] Ta matka ojczyzna namilsza wszczepiła wam i dochowała stan i majestat królewski [...]. Ta matka skupiła wam do jednego ciała Rzeczypospo[litej] tak szerokie i zacne narody, rozszerzyła państwa swe od morza do morza i sąsiadom wam straszliwe poczyniła, iż oburzyć się na was nie śmieją. Ta miła matka podała wam złotą wolność, iż tyranom nie służycie, jedno bogobojnym panom i królom, które sami sobie obieracie [...]. Patrzcie, do jakich dostatków i bogactw, i wczasów ta was matka przywiodła, a jako was ozłociła i nadała, iż pieniędzy macie dosyć, dostatek żywności, szaty tak kosztowne, sług takie gromady, koni, wozów; takie koszty, dochody pieniężne wszędzie pomnożone [...]. Taż miła matka dała wam pokój, jakiego wiele królestw nie mają, za którym napełniły się komory wasze i rozszerzyły się pożytki wasze. [...] Onę miłując, sami siebie miłuj(e)cie [...]” • (P. Skarga, Kazania sejmowe, oprac. J. Tazbir przy współudz. M. Korolki, Wrocław 2003, s. 34-40)
„SEJM WALNY WSZYSTKICH PAŃSTW NASZYCH” • 1569 – UNIA LUBELSKA: • WSPÓLNY SEJM KORONY KRÓLESTWA POLSKIEGO I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO (RZECZYPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW)
RODZAJE SEJMÓW SEJMY OKRESU BEZKRÓLEWIA (INTERREGNUM): • SEJMY KONWOKACYJNE • SEJMY ELEKCYJNE • SEJMY KORONACYJNE
ZJAZDY W OKRESIE BEZKRÓLEWIA – SEJMAMI? PRAWA KARDYNALNE 1768 ROKU: „Moc prawodawstwa dla Rzpltej w trzech stanach, to jest królewskim, senatorskim i rycerskim dotąd trwająca, niewzruszoną na zawsze zostawać powinna i tej mocy jeden stan bez drugich dwóch, ani dwa bez trzeciego przywłaszczać sobie ani zażywać nie będą mogły; dla czego jednemu stanowi bez zezwolenia drugich dwóch, ani dwom bez trzeciego nigdy nie będzie się godziło […] wyjąwszy jednak bezkrólewia, pod czas których będąc zamknięta władza panowania w dwóch stanach, te dwa stany […] moc tę mieć powinno jakby przez trzy stany ustanowione było”.
RODZAJE SEJMÓW SEJMY Z CZASÓW PANOWANIA (REGNUM ): • SEJMY ZWYCZAJNE (ORDYNARYJNE) • SEJMY NADZWYCZAJNE (EKSTRAORDYNARYJNE)
SEJMY ZWYCZAJNE I NADZWYCZAJNE • Pkt. 7 Artykułów henrykowskich z 1573 roku: 7. „Seym Walny Koronny, we dwie lecie nadaley ma bydź składan, a gdzieby tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczyposp: tedy za radą Panow Rad oboyga Państwa, iako czas y potrzeba Rzeczyposp: przynosić będzie, powinni go składać będziemy. A dłużey go dzierżeć nie mamy, nadaley do sześci niedziel: a przed takowemi Seymy w Polszcze wedle zwyczaiu, a w Litwie wedle Statutu Wielkiego Xięstwa Litewskiego, Seymiki Powiatowe bydź maią, iako w Kole, y w Korczynie, Seymik Głowny bywa, także w Litwie w Wołkowisku Głowny Seymik bydż ma. Na ktore Seymiki przez Posły swe, potrzeby przypadłe zwykłym obyczaiem oznaymiać mamy”.
SEJMY ZWYCZAJNE I NADZWYCZAJNE • KONSTYTUCJA 1590-91 ROKU: „Iż to do wątpliwości przychodzi u ludzi, iako się sejm kończyć ma, tedy konstytucye o tym uczynione tak deklaruiemy: iż zaczęcie sejmu poczynać się ma od dnia w liściech sejmowych naznaczonego, a kończyć się ma dnia tegoż w sześci niedziel. Iednak w dzień niedzielny ani w święto główne nigdy napotym sejmu składać nie mamy” (wykładnia ewentualnie nowela)
SEJMY ZWYCZAJNE I NADZWYCZAJNE • UCHWAŁA SEJMU 1595 ROKU: „Postanowiony jest także sejm drugi w Warszawie, według konstytucji o miejscach sejmowych, który z uchwały sejmu tego ma być bez wysyłania literarumdeliberatoriarum, za publikowaniem na urzędziech sądowych przez uniwersały Nasze i rozesłaniem ich do starostw i urzędów. Po któreypublikacyi, sejmiki we trzy niedziele być mają. Sejm po sejmikach także we trzy niedziele, który dłużej trwać nie ma, tylko niedziel dwie. Na którym zawarcie rzeczy do kommisyi należących i sposób poparcia ich, tylko ma być mianowany i konkludowany, ochraniając tak tego krótkiego czasu, żeby rzeczy do kommissyiabo do obrony Rzeczypospolitej nie należące nie były wnoszone i sądami czasu potrzebnego do tych deliberacji nie tracąc. Takowe jednak złożenie sejmu dla potrzeby Rzeczypospolitej pro hacuna vice jest pozwolone, a napotym według zwyczajów i praw w składaniu sejmów zachować się mamy”
ZASADY OGÓLNE • LEX SPECIALIS DEROGAT LEGI GENERALI: Lex specialis to przepis jednorazowy, tymczasowy, uchwalony dla „szczególnej potrzeby” • PRZEPISY NIEDEROGUJĄCE: Podkreślenie odrębnym przepisem, że w przyszłości nadal obowiązuje lex generalis
RODZAJE SEJMÓW SEJMY ZWYCZAJNE (ORDYNARYJNE) SZEŚCIOTYGODNIOWE SEJMY OBLIGATORYJNE SEJMY FAKULTATYWNE (DWULETNIE) (PILNE) SEJMY NADZWYCZAJNE (EKSTRAORDYNARYJNE) DWU - ; TRZY-TYGODNIOWE
ORGANIZACJA SEJMU WALNEGO • CZAS TRWANIA SEJMU: 6 TYGODNI – 43 DNI (ZAKAZ PROLONGATY) • „TRZY STANY SEJMUJĄCE” (KRÓL, SENATOROWIE, POSŁOWIE ) OGRANICZENIA: WYBÓR CO 4 LATA, INFAMISI I BANICI, NIEROZLICZENI POBORCY, POZWANI NA SĄD) • DWIE IZBY (IZBA SENATORSKA, IZBA POSELSKA)
MIEJSCE OBRAD SEJMU • MOST „NA STATKACH”, „MOST NA PALACH” (1573, 1621) – SEJM ELEKCYJNY (POLA NA WOLI POD WARSZAWĄ) • ZAMEK KRÓLEWSKI NA WAWELU - SEJM KORONACYJNY (IZBA POSELSKA „POD GŁOWAMI” I IZBA SENATORSKA) • ZAMEK KRÓLEWSKI W WARSZAWIE (IZBA POSELSKA (PRZYZIEMIE DOMU WIELKIEGO, POTEM PARTER – TRUDNE WARUNKI, IZBA SENATORSKA – I PIĘTRO; SCHODY WIELKIE I „ROBOCZE”)
KRÓL • ODRÓŻNIENIE DIGNITAS (MAJESTATU KRÓLEWSKIEGO – SZACUNEK- SALUTACJA) OD OSOBY KRÓLA (MOŻLIWOŚĆ KRYTYKI: „Słyszę , żeby miało być z obelżeniem Króla Imci, lecz tego baczyć nie mogę, gdyż charakter ten nie bywa sam przez się obelżony; co gdyby inaczej było, przyszłoby Principes malować bez wszelkiego grzechu, błędu, lecz to być nie może, bo pobłądzeli i błądzą, dignitas jednak stała zostawa” (M. Leśnowolski, kasztelan podlaski, koniec XI w.) • OBOWIĄZKOWA OBECNOŚĆ KRÓLA W TRAKCIE OBRAD SEJMOWYCH (JAKO JEDYNY STAN SEJMUJĄCY) – skutki choroby
KRÓL • BRAK OSOBISTYCH WYPOWIEDZI (KANCLERZ „USTAMI KRÓLA”) • UDZIAŁ W KONKLUZJI • UDZIAŁ W SĄDACH SEJMOWYCH I ZADWORNYCH
SENATOROWIE • MIANOWANI DOŻYWOTNIO • SKŁADALI PRZYSIĘGĘ NA WIERNOŚĆ KRÓLOWI I RZECZYPOSPOLITEJ
POSŁOWIE • WYBIERANI NA SEJMIKACH PRZEDSEJMOWYCH WIĘKSZOŚCIA GŁOSÓW • OGRANICZENIA: INFAMISI I BANICI, NIEROZLICZENI POBORCY, POZWANI NA SĄD • INSTRUKCJA POSELSKA – LEGITYMACJA POSELSKA I ZLECENIA (MANDAT IMPERATYWNY: PLENA POTESTAS ; LIMITATA POTESTAS)
PRZYKŁADY ZLECEŃ W INSTRUKCJI • OBOWIĄZEK STARANNEGO DZIAŁANIA • „Aby sejm sześćniedzielny na którymby się i exorbitancye na elekcyej opuszczone traktowały złożony prędko był, starać się o to Ich Mć pp. posłowie mają.”[1] • „A konstytucye aby zarazem in facie rzptej przez IMć p. marszałka podpisowane były i już więcej nie korrygowane i do grodu zarazem po skończeniu sejmu przez tegoż IMci p. marszałka podawane były efficient Ich Mć pp. posłowie nasi.”[2] • [1] Instrukcja wiszeńska 15.12.1648, p. 14, A. Prochaska, Akta grodzkie i ziemskie..., t. XXI, s. 48. • [2] Instrukcja wiszeńska 15.12.1648, p. 21, A. Prochaska, Akta grodzkie i ziemskie..., t. XXI, s. 48.
PRZYKŁADY ZLECEŃ W INSTRUKCJI OBOWIĄZEK KONSULTACJI „porozumieć się”, „namówić się”, „znosić się”, „zgodzić się”, „konferować”, „conferant”, „włożyć się w coś”, „radzić”, „obmówić coś”, „obmyślić coś” : „Luboć największe obmyślawać będzie doma posiłki wojenne ojczyzna, externa jednak auxilia, które mogą być ex coniunctione armorum z Moskiewskim zdadzą się być ku nie ladajakiej pomocy, w czem na wszystkich stanów zgodę patrzać będą pp. posłowie nasi.”[1] „Pospolite ruszenie in casum do zgody spólnych województw akkomodować będą Ich Mć pp. posłowie.”[2] [1] Instrukcja wiszeńska 27.11.1648, p. 6, A. Prochaska, Akta grodzkie i ziemskie..., t. XXI, s. 42. [2] Instrukcja wiszeńska 15.12.1648, p. 11, A. Prochaska, Akta grodzkie i ziemskie..., t. XXI, s. 48.
PRZYKŁADY ZLECEŃ W INSTRUKCJI WNIOSKI LEGISLACYJNE „obwarować prawem”, „warować prawem”, „opatrzyć prawem”, bądź „obostrzyć prawo” : „Mają też i to mieć na pilnej konsyderacyi i nową to konstytucyją obwarować, aby żaden szlachcic (...) nie był do oficyjałów pozywany (...)”[1]. [1] Instrukcja średzka, 21.12.1625, pkt 17, Dworzaczek I, 2, s. 202.
„WOLNY GŁOS” • KONSTYTUCJA 1609: „Deklaracya artykułu de non praestanda oboedientia”: „Także y powinność Senatorów, w przysiędze ich około przestrzegania tego, coby szkodliwego całości Rzpltey y wolnościom bydź widzieli, wyrażona wcale zostawać ma. Nie derogując w tym y wolnemu domawianiu się wolności y całości praw swych, każdemu szlachcicowi na Seymiku Powiatowym, ordinarie przez Nas złożonym, a Posłowi na Seymie, według dawnego zwyczaiu prawem opisanego” (VL II, s. 462) LIBERTAS SENTIENDI – IUS OPONENDI – IUS VETANDI
IZBA POSELSKA • 180-190 POSŁÓW SZLACHECKICH ORAZ PRZEDSTAWICIELE MIAST: Krakowa (1493), Wilna (1569), Gdańska, Torunia, Elbląga; FREKWENCJA „PÓŁTRZECIA STA” • DIETA (STRAWNE, „POSELSKIE PIENIĄDZE”) • ZASADY: RÓWNOŚCI, JAWNOŚCI (WYJĄTEK W SPRAWACH POLITYKI ZAGRANICZNEJ I OBRONY) • Obradami kierował marszałek poselski (dyrektor izby) • PRZYGOTOWYWNIE PROJEKTÓW USTAW (KONCEPTÓW), UDZIAL W KONKLUZJI
IZBA SENATORSKA 140 SENATORÓW; FREKWENCJA NAJWYŻEJ 30%: PRYMAS, ARCYBISKUP LWOWSKI, BISKUPI DIECEZJALNI, WOJEWODOWIE, KASZTELANOWIE, MINISTROWIE: kanclerz, podkanclerzy, marszałek wielki, marszałek nadworny, podskarbi, I SENATOR: PRYMAS, I SENATOR ŚWIECKI: KASZTELAN KRAKOWSKI (obradami kierował marszałek w. koronny) ZASADY: PRECEDENCJI, TAJNOŚCI (GŁÓWNIE) FUNKCJA DORADCZA, RZADKO PROJEKTY, UDZIAŁ W KONKLUZJI
KOMPETENCJE SEJMU • PRAWODAWCZE • POLITYKA ZAGRANICZNA • ZWOŁYWANIE POSPOLITEGO RUSZENIA • FINANSE (PODATKI, CŁA, MYTA, MENNICA) • KONTROLNE • KREACYJNE (DEPUTACJE MIĘDZYSEJMOWE)
STADIA OBRAD • MSZA ŚW. (kazanie okolicznościowe) • ROZDZIELENIE IZB: wybór marszałka w izbie poselskiej • POŁĄCZENIE IZB: „witanie” króla, propozycja „od tronu”, wota senatorskie i konkluzja kanclerza • ROZDZIELENIE IZB: odrębne obrady izby poselskiej i senatu, sąd sejmowy, przyjmowanie poselstw zagranicznych • KONTAKTY MIĘDZY IZBAMI • POŁĄCZENIE IZB NA KONKLUZJĘ (ostatni dzień obrad, później na 5 dni przed zamknięciem obrad – 1633, 1678) • MSZA ŚW.
KOMPETENCJE PRAWODAWCZE • EWOLUCJA PROCEDURY LEGISLACYJNEJ • -program obrad (instrukcja królewska, instrukcje sejmikowe) • -debata w sejmie (izbie poselskiej) • -przygotowanie projektu (konceptu) ustawy • -odczytanie i przyjęcie projektu w trakcie konkluzji (ewentualnie skierowanie na sejmiki celem zaopiniowania) • -nadawanie ostatecznej formy uchwalonej ustawie (moderowanie, „ucieranie” ustawy) • -publikacja ustaw (oblata w księgach grodzkich, ogłoszenie publiczne) • -weto sejmiku (protestacje) • - ponowne rozpatrzenie ustawy w sejmie
KOMPETENCJE PRAWODAWCZE • POWSZECHNA ZGODA: • Konstytucja „nihil novi” sejm 1505: • -stanowienie prawa przez króla za zgodą „panów rad” i posłów „ziem” (zgoda króla i dwóch izb, później „trzech stanów sejmujących”) ZGODA KRÓLA – BRAK EWOLUCJI ZGODA SENATU – BRAK EWOLUCJI (poparcie polityki króla z wyjątkiem spraw religijnych i kompozycji między stanami) ZGODA IZBY POSELSKIEJ (koncepcja prof. W. Uruszczaka): • Zgoda posłów ziem („consensus nuntiorum terrarum”) • Zgoda posłów („consensus nuntiorum terrestrium”) • Zgoda wszystkich posłów („consensus omnium nuntiorum”)
PRZYKŁAD SKRYPTU DO ARCHIWUM Sejm walny koronny 1643, VL IV, s. 33 „Skrypt ad archivum” „Bezpieczeństwo publiczne, od podeyźanych sąsiad przyiaźni, opatruiąc, skrypt w tey mierze, z podpisem Nawielebnieyszego X. Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, y Urodzonego Marszałka Poselskiego ad archivum podany authoritate Seymu tego approbuiemy, wedle którego Wielmożni, tak Pieczętarze, iako Podskarbi, y Hetmani nasi, zachować się będą powinni: a ten skrypt do Seymu przyszłego trwać tylko będzie”
PRZYKŁAD RECESU Sejm walny koronny 1643, VL IV, s. 39 „Reces do przyszłego Seymu” „Dla pewnych przyczyn, exorbitancye y desideria Posłów oboyga narodów, iż nie mogły się uspokoić, y prawem obwarować: tedy te wszystkie exorbitancye, y desideria, w reces do przyszłego Seymu puszczamy: assekuruiąc w tym authoritate moderni Conventus Posłów, iż przyszły Seym od recessu zaczniemy, et ante omnia, omnes inibimus modos, iakoby tak w exorbitancyach, iako et in desidrijs suis, uspokoienie y ukontentowanie odnieśli”.
