De vooruitzichten voor de Nederlandse economie

1. De vooruitzichten voorde Nederlandse economie Jaap Koelewijn 27 februari 2014

2. Vier vragen vooraf • Wanneer begon de kredietcrisis? • Wie zijn de grootste spaarders van dit land? • Hoe groot is onze staatsschuld als percentage van het BBP? • Waar staan we op de wereldwijde lijst van gelukkige landen?

3. Agenda • Hoe zijn we zover gekomen? • Diagnose vanaf 1983 • De actuele situatie • Wat zijn de mogelijke oplossingen? • Aanvullende observaties • Afronding en gelegenheid voor discussie

4. De diagnose: wereldeconomie in de problemen • Wat waren belangrijkste financiële ontwikkelingen en wat waren de gevolgen voor de reële economie? • Waarom ontaardden deze ontwikkelingen in de kredietcrisis in 2008? • Hoe werkt het nu nog door? • Waarom maken we het erger?

5. Een lange aanloop: terug naar 1980 • De jaren zeventig mondden uit in een periode van inflatie in de Westerse landen • Overheidstekorten explodeerden (>10%) • Werkloosheid steeg tot boven de 10% • Sterke reële loonstijgingen • Hypotheekrente in Nederland boven de 13% • Problemen zaten in de arbeidsmarkt en de te lage winstgevendheid van bedrijven

6. Inflatie VS na 1970

8. Reagan & Tatcher • Inflation is as violent as a mugger, as frightening as an armed robber and as deadly as a hit man. Ronald Reagan • Pennies don't fall from heaven, they have to be earned here on earth. Margaret Tatcher • Dramatische beleidsomslag; gericht op liberalisering

9. De reactie • In de Westerse landen brak men begin jaren tachtig met het beleid van hoge tekorten • Door hoge rentevoeten kreeg men de inflatie onder controle • Meer aandacht voor marktwerking • Minder macht voor vakbonden • Stabiele macro-omgeving; lage inflatie, beheerste lonen

10. Wassenaar 1982: Rente en lonen na 1973

11. Was dat goed beleid? • Ja, de problemen werden daar aangepakt waar ze lagen • Reductie overheidstekort, Matiging lonen • Ingrepen in de sociale zekerheid • Randvoorwaarden: • Overeenstemmingover de doelen op de lange termijn • Krachtdadig en consistent beleid dat aanvankelijk niet werd gewaardeerd

12. Andere ontwikkelingen: externe schok • Technologische schok (TMT) leidde vanaf midden jaren negentig tot een groeiversnelling • Verdergaande integratie van de wereldeconomie • Druk op de lonen, ook door opkomst van China als goedkoop productieland en kleinere rol vakbonden • Sterke stijging investeringen in ICT • Einde aandelenhype in maart 2000

13. The greatmoderation Stabiele groei

14. Gevolgen • Stabiele omgeving leidde tot lagere risico's dan wel lagere risicobeleving • Langdurige groei bracht meer vraag naar vastgoed (kantoren en woningen) met zich mee • Specifiek voor Nederland: • Oprekken hypotheeknormen en optimalisering fiscaliteit stimuleerden huizenmarkt • Consumptie gedreven door opnemen overwaarde na 1995

16. Stijging verhouding schulden/BBP na 1980

17. Ontwikkelingen na 2000 • De trend die in de jaren negentig inzette, kreeg na 2000 nog een aantal extra impulsen: • Na het leeglopen van de internetzeepbel in 2000 • Na de aanslagen in de VS • Wereldwijd gecoördineerde renteverlagingen • Extra impulsen voor de kredietgroei, met name in de VS • Rommelhypotheken

18. Sterke schuldenopbouw na 2000 in VS

19. Soepele acceptatiecriteria in goede tijden

20. De afloop • De afloop van de schuldexpansie is bekend • Het faillissement van Lehman maakte duidelijk dat er veel te veel optimisme was geweest • De crisis is ook een vertrouwenscrisis • Beleggers dumpten massaal hun veilig gewaande beleggingen • Liquiditeit in de financiële marken verdween acuut • Er is meer dan alleen een vertrouwenscrisis

21. Na 2008… • Financiële sector bleef diep in de problemen zitten • Drie factoren bemoeilijken herstel: • Aanhoudend hoge risicopremies en gebrek aan liquiditeit • Meer druk vanuit het toezicht • Verdergaande verslechtering van de economie • Eurocrisis, bezuinigingen • Daling vertrouwen

22. Waarom geen resultaat? • Banken worstelen met hoge kosten financiering • Tegelijkertijd moeten ze hun solvabiliteit versterken: • Vooral systeembanken moeten extra buffers aanhouden • Hogere eisen aan kwaliteit eigen vermogen • Extra eisen voor concentratierisico • Dit leidt tot balansverkorting en reductie kredieten

23. Financieringskosten lopen op na 2008

24. Samengevat: banken in zwaar weer • Aan de creditzijde van de balans: • Geen match tussen vraag en aanbod • Hoge kosten financiering • Aan de debetzijde: • Afboekingen lopen op; toename risico’s • Banken hebben een balansprobleem

25. Andere implicaties • Banken hebben hun verliezen afgewenteld op de overheden • Crisisbestrijding dwong de overheid grotere tekorten te maken • We zouden door alle EMU eisen heen zakken • Met dit argument legitimeert Rutte II zijn beleid

26. EMU schuld neemt toe, uitgaven lopen op

27. Pensioenfondsen hebben ook een probleem

28. Oorzaken problemen pensioenfondsen • Dramatische daling rente • Inzakken aandelenkoersen • Oplopen levensverwachting • Premiesturing is niet meer mogelijk • Oplossing moeten komen door heronderhandeling pensioencontract • Hoe dan ook, de pensioenfondsen hebben een balansprobleem

29. Samengevat • De echte problemen zitten niet in de arbeidsmarkt • De kern van de huidige crisis bestaat uit de balansproblemen bij gezinnen, pensioenfondsen en banken • De reactie van de beleidsmakers is overwegend dat ze bezuinigen en in beperkte mate hervormen • Hervormingen werken deels averechts

30. Staat de BV Nederland aan de rand van de afgrond? • Je hebt leugen, grote leugens en statistieken • Maar toch, • Laten we inzoomen op het werkelijke overheidstekort • Laten we ook kijken naar wie en nu wel spaart en wie er teveel uitgeeft • Hoe groot is ons echte EMU saldo?

31. De overheid kan niet goed boekhouden • Op de pensioenreserves ligt een latente belastingclaim • Hoge fiscale aftrek door pensioenpremies • Daarin zijn wij uniek binnen de Eurozone

32. Misverstanden over tekort • Door een aantal maatregelen is het structurele overheidstekort sterk verminderd • Verhoging van de AOW leeftijd • Beperking hypotheekrenteaftrek • Dat was nodig, maar het was te laat en te weinig • Hier valt op termijn de grote winst te behalen • De noodzaak om het tekort nu snel te reduceren is overdreven; rentelasten zijn hanteerbaar

33. Het bizarre: Nederland spaart heel veel, maar helaas op de verkeerde manier

34. Wie sparen er wel?

35. Bedrijven potten op…. • De bedrijven realiseren hoge besparingen (vooral de grote) maar investeren ondanks goede winstgevendheid minder

36. Implicaties • De gezinnen hebben door loonmatiging en stijgende lasten minder te besteden

37. Ook gezinnen hebben een probleem

38. Gezinnen ontsparen door daling inkomens

39. Ondanks alles zijn we nog steeds rijk

40. Enkele conclusies • Er zijn twee grote problemen • De balansproblemen bij de banken • De balansproblemen bij de gezinnen en hun dalende inkomenspositie • Door de balansproblemen bij de banken druppelt de kredietkraan • Gezinnen kampen met een combinatie van slechte balans en dalend inkomen • En wat doen we dan?

41. De aanpak van Rutte II • De side letter van het regeerakkoord: • We maken het nog erger! • Het beleid pakt de problemen niet aan waar ze zitten • Alle akkoorden (Mondriaan, energie, zorg, wonen) gaan nauwelijks over de echte problemen • Kabinet houdt halsstarrig vast aan 3% norm, terwijl daar geen echte aanleiding voor is

42. Wat dan wel? • Drastische maatregelen zijn onvermijdelijk, maar kunnen beter worden gedoseerd • Beleidsmakers moeten de problemen aanpakken waar ze echt zitten • Aandacht voor de structurele aspecten; met name in de financiële sfeer • Niet doorgaan met het verder afknijpen van de inkomens en paniekbezuinigingen • Niet denken dat we ons uit de crisis kunnen bluffen

43. Wees eerlijk.. • I am a firm believer in the people. If given the truth, they can be depended upon to meet any national crises. The great point is to bring them the real facts. (Lincoln) • We schuiven problemen voor ons uit: • De verliezen in vastgoed • De onderdekking van de pensioenfondsen • Uitstellen en maskeren (UFR) helpt niet • Banken moeten afboeken, pas de pensioenen aan

44. Wat de overheid wel kan doen • Consistent beleid voeren met een duidelijk doel voor ogen; AOW en hypotheekrente • Energie en geld steken in strategische sectoren: energie, high tech, biotechnologie, logistiek en onderwijs • De discussie aangaan over reductie zorgkosten en het aanbod differentiëren • Duidelijk maken dat de burgers hoe dan ook meer risico’s moet dragen

45. Wat er niet moet gebeuren • Verhoging marginale belastingdruk; • Bij een tarief van meer dan 50% zijn er geen extra opbrengsten • Prikkels om te werken wegnemen (heffingskorting) • Voortdurende discussie of het tekort nu 3,35 of 3,36 procent is • Het voeren van nivelleringsbeleid; Nederland heeft al een zeer evenwichtige inkomensverdeling

46. Verder • Er is niet alleen een financieel probleem • Verdienmodellen staan onder druk: media, retail, reizen en zakelijke dienstverlening • De BV Nederland moet op een andere manier waarde creëren • Investeer in high tech, maakindustrie en faciliteert internationale kenniswerkers • Zorg voor een kwalitatief hoogwaardige infrastructuur • Doe iets aan het onderwijs

47. Mijn persoonlijke afronding

48. Wij leven in een fantastisch land • Dit zijn mijn ouders van 84 tijdens een aangepaste excursie in het Stedelijk • Wij zorgen nog steeds heel goed voor onze zieken, bejaarden en kinderen • Ons onderwijs is goed en de pensioenen zijn geweldig en er is nauwelijks corruptie • Het wordt een tandje minder en de overheid kan niet alle problemen oplossen • Ondanks alles staan we op de 4e plaats