Jarðsaga Íslands Kvarter

1. Jarðsaga ÍslandsKvarter

4. Aldur jarðmyndana á Íslandi a) Laus jarðlög frá nútíma. b) Móberg, hraunlög og setlög frá síðari hluta ísaldar yngri en 0,8 Má. c) Gosberg og setlög frá síðplíósen og fyrri hluta ísaldar, 0,8 - 3,3 Má. d) Gosberg og setlög frá tertíer (míósen, plíósen) eldra en 3,3 Má.

5. Móbergsmydanir • Móberg og setlög verða ríkjandi berg á ísöldinni í jarðlagastaflanum. • Móberg er hægt að túlka sem ummerki um kuldaskeið enda fylgir þeim oft jökulberg. • Setið er einkum jökulberg og árset en einnig sjávarset á lágt liggjandi stöðum. • Áberandi er einnig að jarðlagastaflinn verður óreglulegri.

6. Dyngjur • Dyngjur finnist oft í grennd við móbergsfjöllin og ná þær oftast út yfir móbergið. • Þetta má túlka þannig að í kjölfar kuldaskeiða fylgi tímabil með áköfum dyngjugosum sem ná jafnvel að kaffæra móbergsfjöllin.

7. Landslag Kvarter jarðlagastaflans • Kjarnar kulnaðra megineldstöðva koma fram í jarðlagastafla frá fyrri hluta kvarter. • Þar sem ísaldarjökullinn hefur skafið mikið ofan af landinu (Suðausturland) eru fjöll tindótt og djúp­berg algengt. Þar sem lítið hefur skafist ofan af landinu (Vestfirðir) eru fjöllin slétt að ofan. • Þar sem jöklarnir hefluðu jöklarnir ofan af tertíeru hraunsléttunni myndast U-laga dalir. • Jökullinn gróf sig mest niður á Suðausturlandi enda hefur jökull sennilega myndast fyrst þar sem Vatnajökull er nú og stækkað síðan út frá honum. • Fjöll frá Öræfum og austur um syðstu firði Austfjarða eru mjög tindótt og lítið ber á fjöllum sem eru slétt að ofan. • Víðast annars staðar á landinu eru fjöllin ekki eins jökulmáð og fjöll sem eru slétt að ofan algeng. Á það sérstaklega við um Vestfirði sem voru alla tíð lengst frá jökulmiðju landsins.

8. Seinni hluti ísaldar • Á seinni hluta kvarter mynduðust móbergsfjöll sem enn standa upp úr setlögum og hraunum frá hlýskeiðum. • Tímabilið frá því fyrir 700–800.000 árum fram að upphafi nútíma fyrir 10.000 árum er stundum nefnt móbergsmyndunin. • Stæðilegustu móbergsfjöllin urðu til á síðasta kuldaskeiðinu en það hófst fyrir tæplega 120.000 árum.

9. Dæmi um jarðlagastafla frá ísöld • Hraunlög (merkt með H) • hafa runnið að móbergshaugum (merktir með M) • og kaffært þá að lokum.

10. Breytingar á sjávarstöðu • Mismunandi vatnsmagn bundið í ís og mismunandi jökulþungi á landinu olli breytilegri sjávarstöðu • Á kuldaskeiðunum var mikið vatn bundið í ís vegna þess að jöklar þöktu stór landsvæði í norðurhluta Evrópu, Asíu og Ameríku. • Talið er að yfirborð heimshafanna hafi lækkað um allt að 150 m á mestu kuldaskeiðunum. Á Íslandi og öðrum jökulsetnum löndum var sjávarborð þó eitthvað hærra vegna þess að löndin sigu talsvert undan fargi jökulsins. • Þegar jökla leysti á hlýskeiðum hækkaði ört í höfunum og löndin sem jökullinn hafði þrýst niður tóku jafnframt að rísa upp aftur.

11. Setlög • Sögu sjávarstöðubreytinga má lesa úr setlögum. • Í kjölfar hlýnandi veðráttu hörfaði jökullinn og skildi eftir sig óreglulegt jökulset. Sjórinn fylgdi á eftir og gekk á land. • Í grunnum vogum við ströndina myndaðist hvarfleir eða grunnsjávarset með skeljum. • Hvarfleirinn er lagskiptur og röndóttur ásýndar en rendurnar eru til skiptis úr fínum og grófum leir. • Leirinn vitnar um að jökulár með árstíðabundnu rennsli runnu til sjávar á þessum tíma. Grófi

12. Steingerðar leifa dýra og jurta • Steingerðar leifar skelja og gróðurs sýna að miklar veðurfarssveiflur urðu á kvarter og aðstæður versnuðu stöðugt. • Skeldýrafánan fellur smám saman í núverandi horf en einnig komu fram skeldýr sem aðeins lifa í sjó sem er nálægt frostmarki • Gróðurleifar frá hlýskeiðum á tertíer hurfuð á ísöldinni

13. Síðjökultími • Ísaldarlokin, eða tímabilið frá því fyrir 14.000 til 10.000 árum, þegar jökla var að leysa af landinu kallast síðjökultími. • Fyrir 14.000 árum fór að hlýna verulega í heiminum þannig að stóru ísaldarjöklarnir tóku að dragast saman og sjávarborð hækkaði. • Á Íslandi var þá talsverður jökull sem þrýsti landinu niður þannig að sjór flæddi langt upp á land.

14. Malarhjallar, merki um hærri sjávarstöðu • Ummerki um hærri sjávarmörk eru víða greinileg, sérstaklega við ár. • malarhjallar koma fram í þeirri hæð sem sjávarborð stóð fyrrum. • Þessir malarhjallar eru í rauninni fornir óshólmar sem áin myndaði með framburði sínum þegar sjávarstaðan var hærri. • Hæst virðist sjávarstaðan hafa orðið fyrir rúmlega 12.000 árum • Efstu sjávarmörk á vesturlandi eru í 105–125 metra hæð

16. Nútími • Ísöldinni lauk fyrir 10.000 árum, en þó varð stutt kuldakast fyrir 9700 árum. • Fremur jafnt og milt hitastig var næstu 6000 árin,líklega tveimur gráðum hærra en nú er og landið klæddist birkiskógi á milli fjalls og fjöru. • Jöklar voru á hröðu undanhaldi og urðu brátt minni en þeir eru í dag. • Við þetta létti jökulþunganum af landinu og það reis úr sjó.

17. Breytingar á meðalárshita og gróðri á nútíma

18. Sjávarstöðubreytingar • Fyrir 8000 árum voru jöklar orðnir minni en þeir eru í dag. • Mikið vatnsmagn og set fór á skömmum tíma til sjávar. • Sjávarborð lækkaði þar sem landlyfting varð meiri en hækkun sjávarborðs og fjörur færðust stöðugt neðar. • Fyrir um 9000 árum var sjávarstaða lægst hér á landi eða um 20 m neðan við núverandi sjávarmál á Suður- og Suðvesturlandi. • Sjávarborð heimshafanna hækkaði og sjávarstaða varð hæst fyrir um 5000 árum.

19. Birkiskeið fyrra • Fyrir 6500 árum varð tíðin vætusamari og þá stækkuðu mýrar á kostnað birkiskóga. • Síðan þornaði á ný og birkið náði aftur yfirhöndinni. Þessi tímabil er kallað birkiskeiðið fyrra og síðara og mýraskeiðið fyrra.

20. Loftslag kólnar fyrir 2500 árum • Fyrir 2500 árum versnaði loftslag nokkuð og mýrar stækkuðu á kostnað birkiskóga. • Þetta tímabil er kallað mýraskeiðið síðara sem stendur enn. • Jöklar tóku þá að myndast á miðhálendinu og Vatnajökull varð til.

22. Landnám Íslands • Gróðri hrakaði mjög eftir landnám vegna beitar og ágangs manna. • Landnámsmenn eyddu birkiskóginum með eldi til þess að brjóta land til ræktunar, smíða, og til viðarkolagerðar. Loftslag kólnaði líka og þetta tímabil er oft kallað litla ísöld sem stóð í sex aldir, eða frá því um miðja þrettándu öld fram á seinni hluta þeirrar nítjándu. • Allt þetta hafði mjög slæm áhrif á gróðurfarið á Íslandi sem leiddi til þess að birkiskógurinn sem við landnám þakti um fjórðung landsins eyddist að mestu. • Í kjölfarið fylgdi uppblástur og jarðvegseyðing sem enn hefur ekki tekist að stöðva.