Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli

1. Mazowieckie Samorządowe CentrumDoskonalenia Nauczycieli DIECKO W OBLICZU SYTUACJI KRYZYSOWEJ W SZKOLE Dr Katarzyna Pankowska-Koc

2. KRYZYS KRYZYS WYBÓR DECYDOWANIE WALKA ZAŁAMANIE PRZEŁOM PUNKT ZWROTNY

3. TYPOLOGIA KRYZYSÓW • Kryzys przemiany - związany z rozwojem, wynika z następujących po sobie przemian. • Kryzys sytuacyjny - wywołany wydarzeniem losowym, najczęściej nieoczekiwanym, o silnym zabarwieniu emocjonalnym. • Kryzys środowiskowy – wywołany konfliktem w środowisku. • Kryzys egzystencjalny – wywołany pytaniem o sens życia.

4. KRYZYS SYTUACYJNY • Faza szoku: pierwszą reakcją na nieoczekiwane zdarzenie jest odrętwienie i niedowierzanie. Osoba może sprawiać wrażenie spokojnej i zrównoważonej. • Faza reakcji emocjonalnej: wiąże się z konfrontacją z rzeczywistością i próbami przystosowania się do nowej sytuacji. Osoba doświadcza bardzo silnych uczuć — od gniewu przez lęk po rozpacz. Doświadcza braku poczucia bezpieczeństwa.

5. KRYZYS SYTUACYJNY • Faza pracy nad kryzysem: choć silne emocje jeszcze od czasu do czasu dominują w przeżyciu jednostki, to osoba jest gotowa uruchamiać własne strategie zaradcze, by poradzić sobie z sytuacją kryzysową. • Faza nowej orientacji: na tym etapie osoba zaczyna traktować zdarzenie krytyczne jako element przeszłości, do którego może się odnosić jak do doświadczenia wzbogacającego życie.

6. IV FAZY KRYZYSU • człowiek w konfrontacji z wydarzeniem problemowym, stara się rozwiązać tę sytuację dotychczas stosowanymi metodami, które zawodzą, przez co wzrasta lęk i napięcie, • pogłębia się poprzedni stan, człowiek zaczyna mieć poczucie utraty kontroli nad własnym życiem, • maksymalna mobilizacja energii, poszukiwanie własnych, dostępnych rezerw, szukanie nowych sposobów rozwiązania problemu, • pojawiają się zachowania destrukcyjne w celu zmniejszenia napięcia i zredukowania zbyt silnych emocji.

7. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach Dz.U. z 2010 nr 228 poz. 1487 2. 1. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia, wynikających w szczególności: 1) z niepełnosprawności; 2) z niedostosowania społecznego; 3) z zagrożenia niedostosowaniem społecznym; 4) ze szczególnych uzdolnień; 5) ze specyficznych trudności w uczeniu się; 6) z zaburzeń komunikacji językowej; 7) z choroby przewlekłej; 8) z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych; 9) z niepowodzeń edukacyjnych; 10) z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi; 11) z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą.

8. KRYZYS Stres, samobójstwo, gwałt, przemoc seksualna, agresja, uzależnienia, katastrofy naturalne, akty terrorystyczne i inne wydarzenia tworzą sytuacje kryzysowe.

9. KRYZYS Każdy kryzys… i musi się skończyć …gdzieś się zaczyna

10. KRYZYS Kryzys może dotyczyć wszystkich uczestników życia szkoły – uczniów, nauczycieli, dyrektora jak również innych pracowników tej instytucji.

11. KRYZYS Wewnątrz szkoły jako organizacji kryzys wywołuje poczucie zagrożenia i niepewności, obnaża słabości, utrudnia organizację szkoły i pracę nauczycieli, uniemożliwia realizację celów, sprowadza groźbę orzeczenia winy i wymierzenia kary (kto za to odpowiada).

12. KRYZYS W czasie jednej czwartej trwania kryzysu popełniamy aż 75% błędów. Strach obniża poziom oceny sytuacji. Istnieje gwałtowna potrzeba redukcji stresu. Jeżeli nie jesteśmy przygotowani na kryzys to pierwszą reakcją jest najczęściej: • lekceważenie sytuacji, • odrzucenie obowiązującego standardu, • uproszczenie komunikatu na zewnątrz.

13. WYBUCH KRYZYSU Instytucje zewnętrzne np. Policja, Lekarze, ratownicy, Władze oświatowe, Autorytety lokalne Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna itp. Silne emocje Presja czasu Sprzeczne informacje Decyzje pod presją Chaos ŚRODOWISKO

14. ZARZĄDZANIE KRYZYSAMI Zasada: redukowanie czynników destabilizujących i wzmacnianie czynników odnowy prewencja Działania naprawcze Interwencja

15. O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ • Ofiary, sprawca i świadkowie oczekują działania ze strony dorosłych i instytucji – szkoły; • Skutecznej interwencji może dokonać osoba, która, wie, jak wspierać i pomagać, jest odpowiednio przeszkolona; • Dorośli w szkole sami mogą być w szoku.

16. O CZYM TRZEBA PAMIĘTAĆ • Zakres i utrzymywanie się kryzysu są uwarunkowane indywidualnie. • Kryzys ma ograniczony czas trwania. • Wczesna interwencja znacznie pomaga w powrocie do normalnego funkcjonowania. • Nie jest psychoterapią ponieważ: - interwent jest aktywny, dyrektywny, zaangażowany. - interwent uczy i doradza, jest „adwokatem” w sprawie klienta.

17. REAKCJE LUDZI NA KRYZYS OBJAWY FIZJOLOGICZNE: pobudzenie, pocenie się, drżenie, ból psychiczny/ fizyczny zaburzenia snu, uwagi itp. MYŚLI: zaprzeczanie, niedowierzanie, „dlaczego ja”, „to przez nich”, „przeze mnie” itp. EMOCJE : szok, lęk, złość, bezradność itp.

18. REAKCJE W SFERZE • emocjonalnej - poprzez przeżywanie lęku, poczucie winy i krzywdy; • biofizycznej - rozstrojenie i dezintegracja procesów fizjologicznych, np. nudności, biegunki, bóle głowy; • poznawczej - poprzez upośledzenie i załamanie się zwykłej zdolności roz­wiązywania problemów i podejmowania decyzji; • zmiany zachowania - dla której znamienna jest niezdolność do pełnienia zwykłych funkcji.

19. JAK REAGUJĄ DZIECI • zachowania regresywne w różnej postaci i nasileniu, • zakłócenia snu i koszmary nocne, • zaburzenia apetytu, • utrata zainteresowania szkołą, obowiązkami, • trudność rozróżnienia źródła rzeczywistego lęku od lęku klasycznie uwarunkowanego, a wskutek tego — lęk przed tym, co pośrednio kojarzy się z sytuacją kryzysową (np. dziecko uratowane z wypadku samochodowego zaczyna bać się lekarzy i policjantów).

20. JAK REAGUJĄ DZIECI

21. REAKCJE LUDZI NA KRYZYS – PROFIL OSOBY PRZEŻYWAJACEJ KRYZYS • zakłopotanie • zagrożenie • dezorientacja • impas • desperacja • apatia • bezradność • presja • dyskomfort • otępienie

22. REAKCJA TRAUMATYCZNA Definicja traumy według Diagnostic and Statistical Manuał of Mental Disorders (DSM-IV) „Dana osoba miała do czynienia z traumatycznym zdarzeniem, jeśli wystąpiły obydwa z poniższych kryteriów; • dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem życia bądź poważnym zranieniem, zagrożeniem fizycznej integralności własnej czy innych ludzi, • reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach, poczucie bezradności lub zgrozy.

23. REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE • Poczucie winy za ocalenie: osoba doświadcza poczucia winy, ze żyje kiedy inni zginęli; ma do siebie pretensje, że nie była w stanie zapobiec czyjejś śmierci, że być może nie zrobiła wszystkiego, co mogła; bezpodstawnie obwinia się za doprowadzenie do zdarzenia, mimo ze nie ma w tym jej udziału. • Syndrom sztokholmski: osoba przeżywa pozytywne uczucia wobec sprawcy — współczuje mu, odczuwa wdzięczność za darowane życie, doświadcza specyficznego poczucia przywiązania i bliskości.

24. REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE • Dotyk śmierci: osoba doświadcza załamania poczucia własnej niezniszczalności, dotkliwie kontaktuje się z realnością śmierci, która zaczyna wypełniać jej myśli, a w konsekwencji unika planowania przyszłości i budowania teraźniejszości; następuje skrócenie perspektywy czasowej i utrata nadziei na przyszłość. • Plany zemsty: osoba nieustannie myśli o pomszczeniu sprawców zdarzenia, obsesyjnie obmyśla plany radykalnego odwetu wobec sprawcy.

25. REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE • Odtwarzanie: wielokrotne opowiadanie o zdarzeniu, ciągłe powracanie do tych samych wątków; u dzieci — powtarzanie zabaw, które symbolicznie wyrażają traumę, mimo że dziecko świadomie nie wiąże ich z przeszłymi zdarzeniami. • Przewidywanie przyszłości: przekonanie o możliwości wpływania na przyszłość, wiara w prorocze sny i możliwość zapobieżenia podobnej tragedii w przyszłości.

26. REAKCJA TRAUMATYCZNA, STRATEGIE PATOLOGICZNE • Izolacja: poczucie, ze nikomu nie można zaufać, nic nie jest stabilne i przewidywalne, a w konsekwencji unikanie innych i wycofywanie się z dotychczasowych relacji. • Splątanie emocjonalne: przeżywanie bardzo silnych emocji negatywnych, mających związek z urazem i osobami, które przyczyniły się do zdarzenia traumatycznego; często emocje te są przenoszone na osoby bliskie i inne niezwiązane z urazem; u dzieci zdarza się przenoszenie emocji z urazu na osoby udzielające pierwszej pomocy i interwencji kryzysowej.

27. ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGOPTSD (post-traumatic stress disorder) • Natrętne, powtarzające się wspomnienia doświadczenia traumatycznego. • Powracające koszmary senne, sen krótki, trudności z zasypianiem. • Nagłe uczucie, że traumatyczne doświadczenie powraca i trzeba je ponownie przeżyć. • Silny dyskomfort psychiczny, związany z ekspozycją bodźców łączących się z traumatycznym doświadczeniem. • Fizjologiczne doznania związane z ekspozycją bodźców wiążących się z traumatycznym doświadczeniem.

28. ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGOPTSD (post-traumatic stress disorder) • Unikanie myśli, uczuć lub rozmów związanych z doświadczeniem traumatyzującym. • Unikanie czynności, miejsc lub ludzi przywołujących wspomnienie traumy. • Niemożność przypomnienia sobie ważnych aspektów traumatycznego do­świadczenia. Człowiek nie może przypomnieć sobie wszystkich wątków do­tyczących traumy. • Znacznie mniejsze zainteresowanie ważnymi dawniej aktywnościami.

29. ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGOPTSD (post-traumatic stress disorder) • Uczucie oddalenia od innych osób. • Zawężony zasięg emocji. • Poczucie skróconej przyszłości lub jej braku, wrażenie, że życie nie będzie już długo trwało. • Drażliwość lub wybuchy gniewu. • Trudności z koncentracją uwagi, np. w pracy. • Nadmierna czujność na różnorodne bodźce i ewentualne zagrożenia, wykraczające poza zakres realnej oceny sytuacji. • Skłonność do reagowania ucieczką w odpowiedzi na różne bodźce, niemające znaczenia dla innych, np. nagły hałas.

30. ZASADY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ • Natychmiastowość pomocy. • Działanie, czyli aktywne uczestniczenie w procesie oceny sytuacji i wspólne ustalanie planu działania. • Umożliwienie powrotu do poprzedniego stanu równowagi psychicznej. • Zaszczepienie nadziei. • Zapewnienie wsparcia, głównie poprzez swoją obecność i dostępność w czasie procesu.

31. CECHY OSOBY INTERWENIUJĄCEJ • Umiejętność wyrażenia emocjonalnego wsparcia. • Cierpliwość, akceptacja, postawa stosownej troski i szacunku. Wzmocnienie poczucia własnej wartości. • Aktywne słuchanie. • Właściwa komunikacja. • Empatia i gotowość przyjęcia uczuć osoby wspomaganej. • Przyspieszenia zrozumienia własnych problemów i ich reperkusji. • Motywowanie poprzez nieinwazyjne wywieranie wpływu. • Rozwój strategii rozwiązywania problemu. Kreatywność.

32. INTERWENCJA KRYZYSOWA NALEŻY: • wysłuchać, • dawać wsparcie emocjonalne ułatwiające odreagowanie, • przeciwdziałać tendencjom do zaprzeczania, • dokonać oceny dotychczasowych sposobów radzenia sobie, • szukać sprawdzonych strategii działania, • stworzyć plan pomocy.

33. INTERWENCJA KRYZYSOWA NALEŻY UNIKAĆ: • pocieszania, • dawania rad, • pouczania, • tłumienia reakcji emocjonalnych, • pospieszania w działaniu, • wymuszania szybkich decyzji, • zbyt szybkiego podawania leków uspakajających.

34. ŻAŁOBA

35. ŻAŁOBA WG. GRAVESA Żal po stracie to złożona i długotrwała reakcja na utratę bliskiej osoby (lub innego ważnego obiektu, do którego jesteśmy przywiązani), zaczynająca się od zaprzeczania, a zakończona pogodzeniem się z utratą.

36. Pomoc profesjonalna ma najpierw dopomóc człowiekowi być w żałobie, a potem z niej wyjść.

37. OZNAKI POTRZEBY POMOCY SPECJALISTYCZNEJ DLA DZIECKA • głęboka depresja, • lęki separacyjne, • długotrwałe zaburzenia w sferze snu i jedzenia, • długotrwałej regresji w zachowaniu, • naśladowanie zmarłej osoby i deklarowaniu stale chęć dołączenia do zmarłego, • przedłużającej się utraty zainteresowań przyjaciółmi, • odmowy uczęszczania do szkoły

38. POSTĘPOWANIE SZKOŁY W SYTUACJI ŻAŁOBY • Praca z dzieckiem • Praca z klasą i rodzicami dzieci • Praca z pracownikami szkoły

39. W ŻAŁOBIE PRZEBIEGAJĄCEJ NIETYPOWO • interwencja ma na celu doprowadzić do zamiany mechanizmów obronnych na przystosowawcze • dąży się do tego, by człowiek przeżył smutek i żal rozstania, rozliczył się z przeszłością, podsumował relację ze zmarłym • pomoc profesjonalna ma najpierw dopomóc człowiekowi być w żałobie, a potem z niej wyjść

40. PODSTAWOWE WSKAZANIA DO PRACY Z DZIECKIEM W ŻAŁOBIE • Dziecko częściej potrzebuje empatycznego towarzyszenia niż rozmowy. • Akceptuj to, co dziecko „wnosi”: chęć rozmowy, zabawy, milczenie, łzy. • Wnieś jasno wątek straty bliskiej osoby, przy czym unikaj eufemizmów: np. nie mów „wiem, że twoja babcia odeszła, zasnęła” itp. • Wyraź swoją gotowość rozmawiania z dzieckiem o przeżywanej stracie. • Nie naciskaj na to, by dziecko mówiło o swoich przeżyciach. • Wyjaśniaj i udzielaj odpowiedzi na pytania, adekwatnie do wieku dziecka.

41. PODSTAWOWE WSKAZANIA DO PRACY Z DZIECKIEM W ŻAŁOBIE • Akceptuj wszystkie emocje dziecka – także złość kierowaną do ciebie. • Nie bój się okazać własnych uczuć, modeluj otwartość u dziecka. • Pomóż wyrazić smutek, rozpacz, żal (parafrazuj, odzwierciedlaj, pomagaj dziecku uporać się z trudnymi uczuciami). • Wyraźnie mów dziecku, że jego przeżycia są naturalne. • Odbarczaj z poczucia winy. • Pomagaj w odróżnianiu rzeczywistości od lękowych fantazji (co jeszcze może się wydarzyć!).

42. STOSUJ RÓŻNE METODY, ADEKWATNIE DO WIEKU DZIECKA: • rysunek: początkowo może być dowolny, a z czasem proponuj rysunki tematyczne, np. „takim cię zapamiętałem”, „dziękuję ci”, „rodzina”,; „narysuj tęsknotę (żal, smutek, stratę)”, przydatne bywa też bazgranie na kartkach służące wyrażeniu gniewu i złości, • teatrzyk kukiełkowy na temat dowolny lub zaproponowany (np. „najmilsze wspomnienie”), • bajki terapeutyczne – nawiązujące do z wątku śmierci, rozstania, koniecznie z zakończeniem realną nadzieją na dobrą przyszłość i ze sposobami poradzenia sobie bohaterów z bólem, • przywoływanie wspomnień przez oglądanie pamiątek i fotografii sprzed utraty, • list do zmarłej osoby (temat może być dowolny lub na zadany, np. „nie zdążyłem ci powiedzieć”).

43. PRZEKAZUJ WSKAZÓWKI OPIEKUNOM • Mówcie dziecku prawdę na temat doznanej utraty, nie chowajcie się za „powiem ci kiedy indziej”, nie używajcie abstrakcyjnych pojęć, bądźcie cierpliwi wobec powielania przez dziecko tych samych pytań. • Zapewnijcie dziecko, że będzie miało taką samą/podobną opiekę, mieszkanie i inne warunki życia; gdyby miały one ulec zmianie – powiedzcie to dziecku wprost, jasno tłumacząc, co się zmieni i kiedy. Generalna zasada – im mniej dodatkowych zmian, tym lepiej! • Nie izolujcie dzieci od emocji związanych ze śmiercią. • Nie ukrywajcie własnych emocji, ale też nie zalewajcie nimi dzieci.

44. PRZEKAZUJ WSKAZÓWKI OPIEKUNOM • Stwarzajcie okazję do rozmowy z dzieckiem, szanując też jego prawo do intymności w przeżywaniu tych trudnych chwil. • Włączcie dziecko w rytuał pogrzebowy. • Bądźcie blisko dziecka w sensie emocjonalnym. Dziecku jest szczególnie trudno wieczorami – znajdźcie czas na bycie tylko z nim. • Przyglądajcie się uważnie emocjom dziecka. • Nie obarczajcie dzieci swoimi lękami i poczuciem zagrożenia. • Powtarzajcie dziecku, że je kochacie i że poradzicie sobie w tej nowej sytuacji.

45. PRÓBY SAMOBÓJCZE I SAMOBÓJSTWA

46. W ROKU 2008 ODNOTOWANO 395 zamachów samobójczych osób w wieku do lat 19, z czego 216 zakończyło się śmiercią samobójczą Dzieci w wieku do 14 lat: z 50 zamachów samobójczych w tej grupie aż 28 miało skutek śmiertelny.

47. PODSTAWOWA ZASADA POSTĘPOWANIA W WYPADKU ZGŁOSZENIA ZAMIARU POPEŁNIENIA SAMOBÓJSTWA Każde zgłoszenie należy traktować poważnie. Należy okazać czujność i zainteresowanie osobą zagrożoną samobójstwem. Może ona prosić o pomoc tylko raz !!! Samobójstwo jest zjawiskiem uwarunkowanym wieloczynnikowo.

48. SZEŚĆ CZYNNIKÓW PREWENCJI SAMOBÓJSTW Wg. SZWEDZKEJ NARODOWEJ RADY ZAPOBIEGANIA SAMOBÓJSTWOM (1997) • Rozmowy o śmierci i samobójstwie. • Termin samobójstwo ma różne znaczenia w odmiennych sytuacjach życiowych. • Proces suicydalny polega na przekształceniu myśli w czyny. • Samobójstwo nie jest nieuniknionym przeznaczeniem. • Samobójstwu można zapobiec. • Pomoc jest dostępna.

49. RYZYKO SAMOBÓJSTWA • młody człowiek podejmował już próby samobójcze, • nastolatek grozi samookaleczeniem, • istnieją oznaki ciężkiej depresji, • osoba po stracie kogoś bliskiego, • uzależnienie od alkoholu i narkotyków, • ciężka choroba somatyczna, • samobójstwo w otoczeniu.

50. RYZYKO SAMOBÓJSTWA Sonneck, Sjogren (1990) • Ustalenie, czy osoba wyznająca swój zamiar odebrania sobie życia, należy do jednej, czy kilku grup ryzyka. • Ocena, czy człowiek jest w toku ostrego kryzysu suicydalnego, oraz określe­nie rodzaju kryzysu (rozwojowy, związany z etapami życia, np. dorastania, czy też związany z traumatycznymi doświadczeniami życiowymi). • Ustalenie fazy rozwoju tendencji autodestrukcyjnych: rozważenie argumen­tów za i przeciw samobójstwu, czy też podjęcie już decyzji o zadaniu sobie śmierci.