Njohje me metadatat

1. 10 Njohje me metadatat Hyrje në metadata dhe përdorimi i tyre Rebecca L. Lubas, Drejtoreshë, Shërbimi i katalogimit dhe i zbulimit Universiteti Nju Meksiko

2. Qëllimet e sesionit • Të kuptuarit e metadatave • Histori e shkurtër e zhvillimit të metadatave • Pse metadatat janë jetike në botën digjitale • Hyrje në disa gjuhë të përbashkëta të metadatave dhe kur do të duhej t’i përdorni • Ku të gjenden informacion më të shumta • Mësoni se pse jemi të gjithë tani katalogues

3. Çka janë metadatat dhe pse na nevojiten? • “Të dhëna për të dhënat” • Metadata është një pjesë e informacionit që e përshkruan një burim. Metadata mund të përshkruajë një varg informacionesh, si: • Temën e burimit • Krijuesit e burimit • Informacionin teknik për ruajtjen dhe mënyrën e qasjes së burimit • Dhe/ose të drejtat juridike lidhur me burimin • Metadatat mund të përdoren për të gjetur, mbledhur, dhe mirëmbajtur burimet për një periudhë të gjatë kohore • Çështje biznesore për metadatat • http://www.fgdc.gov/metadata/metadata-business-case

4. Me fjalë të tjera… • Metadatat mund të tregojnë se me çfarë informacioni kemi të bëjmë, si ta përdorim, dhe nëse ju nevojitet leja për përdorimin e tij • Metadatat e ndihmojnë kërkimin në internet që të jetë më domethënës • Metadatat ndihmojnë në orientimi e informacionit tek audienca e saktë • Metadatat mund të ndihmojnë në grupimin e informacionit

5. Metadatat në jetën e përditshme

6. Llojet e metadatave • Metadatat përshkruese tregojnë se cila është tema e një objekti, e përshkruajnë formën e tij, tregojnë se kush e ka krijuar • Metadatat administrative tregojnë se kush e posedon dhe çka ka në pronësi dhe/ose e mirëmban ekzemplarin • Metadatat teknike tregojnë se si janë krijuar të dhënat, si janë ruajtur, konservuar dhe se çfarë specifikimesh teknike ju duhen për t’i përdor • Metadatat për të drejtat përshkruajnë të drejtat autoriale dhe kushtet e përdorimit

7. Llojet e metadatave http://www.flickr.com/photos/25950855@N08/3877127140/in/set-72157622202382914/

8. Të kontrolluara kundrejt të pakontrolluara • Taget (të krijuara nga përdoruesit, tekst i lirë) • Skema(MARC, MODS, DC) • Klasifikim (Djui, KUD) • Fjalorë të kontrolluar (Biblioteka e Kongresit, MESH) • …të gjitha gjejnë aplikim. Cila është më e mira për t’i plotësuar nevojat tuaja?

9. Metadatat për njerëz • Tani ekzistojnë opsione jo vetëm për t’i përshkruar objektin e informacionit, por edhe për përshkrimin …TUAJ! • Facebook, LinkedIn • Lib guides [udhëzuesit e bibliotekave] Shembull: http://libguides.unm.edu/profile.php?uid=4550

10. Në fillim, ishte katalogimi! (metadata të bibliotekës) • I quajtur “Katalogim” dhe që fokusohej kryesisht në përshkrimin e përmbajtjes • Përshkrim • Klasifikim • Analizë lëndore • Rregullat anglo-amerikane të katalogimit (AACR) • Katalogët alfabetik, skedat • Njësitë e lexueshme nga makina (MARC)

11. Automotazimi i bibliotekave dhe teknologjia evolutive • Sistemet e integruara bibliotekare • Metadatat e pasurimit • Metadatat e huazimit/personale • Formatet e reja, posaçërisht burimet elektronike për të cilat duheshin rregulla të përshkruheshin • Metadatat tani mund të lidheshin ndërmjet veti, mund të vendoseshin referencat kryqëzore mes veprave të autorit të njëjtë ose të një fushe të njëjtë me një klikim të tastit

12. Grumbullimi i metadatave • Bibliotekat kombëtare • Katalogët e përbashkët • OCLC

13. E ardhmja e metadatave të bibliotekave • Standardet që po evoluojnë – AACR2 në RDA • Bibliotekat po përqafojnë më shumë forma të metadatave për t’i përmbushur nevojat e koleksioneve, sidomos të bibliotekave digjitale • Metadatat e bibliotekave po bëhen gjithnjë e më fleksibile, dhe gëzojnë pjesëmarrje gjithnjë e më të madhe • Mënyra e bibliotekave nuk është më mënyra e vetme

14. Metadatat e të drejtave • Gjithnjë e më të rëndësishme në mjediset e sotme të transferimit të lehtë të përmbajtjes • Creative Commons ofron deklarata për të drejtat të cilat mund t’i shkarkoni dhe t’i përfshini në metadata • http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/us/

15. Shembull i licencës së CreativeCommons

16. Shembuj të gjuhëve të metadatave • Dublin Core (disiplina të ndryshme) • EAD (arkivat) • FGDC/ISO 19115 (gjeografike) • IMS (arsim) • VRA (burime vizuale) • ONIX (botuesit dhe librashitësit) • …për t’i përmendur disa!

17. Dublin Core • I zhvilluar në mesin e viteve të 90-ta • Në fillim Dublin Core e popullarizuan idenë e ‘metadave themelore’ për përshkrimin e thjeshtë dhe të përgjithshëm të burimeve • "Dublin Core" prej pesëmbëdhjetë elementshe u përhap si pjesë e OpenArchivesInitiativeProtocolforMetadataHarvesting (OAI-PMH) (shq: Protokolli i iniciativës për arkiva të hapura për vjeljen e metadatave)

18. Dublin Core • Bashkësia e Dublin Core e zhvilloi një kornizë për ‘aplikimin e profileve’ – ideja se njësitë e metadatave do të përdornin Dublin Core së bashku me fjalorët e tjerë të specializua për t’i përmbushur kërkesat e veçanta për zbatim

19. Dublin Core • Dublin Core është bërë popullor edhe si “gjuhë kaluese nga njëra në tjetrën” • Mund të shkruhen tabela për ‘përputhje’ (ang: crosswalk) me lloje të tjera të metadave • Mund të zgjerohen për pasurim më të detajuar • Shembull: • Contributor.advisor (kontribues.këshillues)

20. Për më shumë informacione… Përdorimi i Dublin Core http://wiki.dublincore.org/index.php/User_Guide

21. VRA Core (Asociacioni për burime vizuale) • Format i përbërë prej një elementi që mund të aplikohet sa herë që është e nevojshme për ta krijuar një njësi e cila e përshkruan një vepër të kulturës vizuale si dhe imazhe që i dokumentojnë ato • Versioni i fundit: http://www.vraweb.org/projects/vracore4/

22. VRA • Misioni: VRA Core është krijuar si pikënisje – e jo si një aplikacion i kompletuar. Elementet që e përbëjnë thelbin e VRA-s janë dizajnuar që ta lehtësojnë shkëmbimin e informacionit ndërmjet koleksioneve të burimeve vizuale lidhur me veprat dhe imazhet. • Versioni i fundit i VRA-s funksionon me Katalogimin e objekteve kulturore (ang: CatalogingCulturalObjects(CCO))

23. Aspektet unike të VRA-s • Elementet për “Kulturën” dhe “Agjentin” • Mundëson konceptet e veprave, imazheve dhe relacioneve • Njësitë e imazheve janë të lidhura me një ose më shumë njësi veprash. Kjo lidhje bëhet edhe përmes elementit të RELACIONIT

24. Njësia e veprës e përshkruan këtë:

25. Por fotografia e juaj duket si kjo:

26. Për më shumë informacione për VRA & CCO • Përdorimi i VRA & CCOhttp://cco.vrafoundation.org/ • Fjalorë të dobishëm të kontrolluar për objektet kulturore mund të gjenden përmes muzeut Gettyhttp://www.getty.edu/research/conducting_research/vocabularies/

27. ONIX • ONIX – metadata të botuesve • http://www.editeur.org/8/ONIX/ • Metadata të “Zinxhirit të furnizimit” • Nëse e përdorni Amazon, ju e shihni gjithë kohën ONIX-in • A do ta zëvendësoj CIP-in ONIX-i?

28. Shihni se si punon OCLC-ja me ONIX • Nga ONIX në MARC dhe anasjelltas • http://www.oclc.org/us/en/multimedia/2009/From_ONIX_to_MARC_.htm

29. Përshkrimi i koduar për arkiva (ang: Encoded Archival Description (EAD) • EAD u zhvillua që të jetë standard për të mos qenë pronë e askujt me qëllim të ofrimit të ndihmës për t’i gjetur burimet përmes makinës, si inventarët, regjistrat, indekset dhe dokumentet e tjera të krijuara nga bibliotekat, muzetë, dhe depozituarat e dorëshkrimeve për ta mbështetur shfrytëzimin e materialeve të tyre http://www.loc.gov/ead/

30. EAD • EAD është përdor nga arkivat dhe koleksionet e veçanta • Përdoret në Archivists Toolkit (shq: Instrumentet e arkivistit) • Shembuj të EAD nga arkivi “Rocky Mountain Archive”: • http://rmoa.unm.edu/printerfriendly.php?docId=nmalnhc1992-02.xml

31. Inventari i koleksionit Edmundo Delgado, 1932-1995

32. Njësi e koleksionit tëDelgado-s

33. Njësi e koleksionit tëDelgado-s

34. Për ndihmë në EAD … http://www.archivists.org/saagroups/ead/

35. Metadata për sisteme gjeografike të informacionit (GIS) • Rritja e pamasë e popullaritetit të të dhënave të sistemeve gjeografike të informacionit • Nëse metadatat janë gabim, atëherë ju do të gjendeshit në vendin e gabuar në glob!

36. Standardet e metadatave për sistemet gjeografike të informacionit (GIS) • Standardet federale të SHBA-ve: Standardet e përmbajtjes për metadatat digjitale gjeo-hapësinore (Content Standard forDigitalGeospatialMetadata (CSDGM), Versioni 2 • Do të jenë në harmoni me standardet ndërkombëtare për metadatat gjeografike, ISO 19115 • Më shumë informacione: http://www.fgdc.gov/metadata

37. Metadata të gjeneruara nga vet përdoruesit • Metadatat më të reja që janë mundësuar nga interneti • Rangimet në Amazon • Komentet • Madje edhe katalogët e bibliotekave • Implikimet filozofike

38. Biblioteka publike Ann Arbor http://www.aadl.org/catalog

39. …dhe metadatat e përdoruesve

40. Kombinimi i tyre! • Është mjaft e mundur nëse metadatat janë të ndëroperueshme me makinat kërkuese • OCLCpopranonedhestandarde tëtjera përveçformatit MARC • Iniciativa e arkivave të hapura (ang:OpenArchivesInitiative) – do të flasim më vonë për këtë! • GoogleScholar

41. Shembull të grumbulluesve: Tezat dhe dizertacionet elektronike

42. Pyetje? Rebecca L. Lubas Universiteti i Nju Meksikos rlubas@unm.edu