KULTURNA DOBRA

1. KULTURNA DOBRA Doc dr Predrag Cvetičanin 19. februar 2014

2. KULTURNA DOBRA • Kulturna dobra su tvorevine koje su nastale i nastaju kao izraz materijalne i duhovne kulture jednog čoveka, grupe ili naroda i imaju svojstva koja zadovoljavaju neke od ljudskih potreba u sferi kulturnih potreba - estetski doživljaj, saznanje,informisanje, komuniciranje

3. KULTURNA DOBRA • U zavisnosti od fizičkih, umetničkih, kulturnih istorijskih svojstava, kao i u zavisnosti od mogućnosti turističke prezentacije, kulturna dobra se mogu podeliti u više grupa: • arheološka nalazišta; • dela sa spomeničkim i umetničkim svojstvima: dela arhitekture, dela slikarstva i vajarstva, primenjeneumetnosti… • prostorne kulturno-istorijske celine (stara jezgra gradova, značajnije seoske ambijentalne celine i etno-parkovi, manastirske celine, srednjovekovni gradovi i utvrđenja);

4. KULTURNA DOBRA 4. znamenita mesta ili spomen-obeležja; 5. folklorno nasleđe - zgrade i prostori narodnog neimarstva, ostvarenja materijalnog i duhovnog narodnog stvaralaštva; 6. manifestacione vrednosti; 7. ustanove kulture (muzeji i galerije, kulturni centri, itd.).

5. I ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA • 1. Arheološka nalazišta su delovi zemljišta na kojima se nalaze otkriveni i potpuno ili delimično iskopani, konzervirani i uređeni ostaci nepokretnih objekata, kao i pokretni predmeti iz ranijih istorijskih perioda. • Najčešće se za najvrednije pokretnepredmete i delove objekata pristupa odnošenju u prostorije muzeja, gde se može ostvariti najbolja zaštita. Ostaci koji se ne mogu pomerati ostaju «in-situ», na licu mesta i tamo se konzerviraju. • Viminacijum (http://www.viminacium.org.rs). • Gamzigrad (Felix Romuliana) http://www.youtube.com/watch?v=bYouvLh8x6Y

6. II DELA SA SPOMENIČKIM I UMETNIČKIM SVOJSTVIMA • U zavisnosti od vrste umetnosti čiji su produkt, sva ova dela se mogu razvrstati u tri podgrupe: • dela arhitekture - objekti i njihove celine, • dela likovnih umetnosti - slikarstva, vajarstva i primenjenih umetnosti, • ostvarenja dramske, muzičke ili filmske umetnosti

7. II A. DELA ARHITEKTURE • Dela arhitekture mogu biti: dvorci, palate, gradske kuće, vile, koje se nalaze u okviru gradova, u banjskim mestima, ili dvorci u Vojvodini van gradova, koji bi mogli biti vrlo atraktivni za posetioce. • Ukoliko su rađena kao tipična za određen arhitektonski stil, dela arhitekture mogu predstavljati privlačan motiv za turističke obilaske ili boravak turista. • Pozitivan primer Velika Britanija

8. II B DELA SLIKARSTVA I VAJARSTVA • Dela slikarstva i vajarstva su još brojnija, međutim za turizam su ona skoro uvek dopunski motiv turističke posete, sem u izuzetnim slučajevima, kao što su dela vrhunskih slikara svetskog glasa. • Slikarstvo teško može biti samostalan motiv turističkih kretanja, međutim, mora se i može pronaći put da se ta dela glasnije i interesantnije pokažu znatiželjnim postiocima, kao na primer: pokretne povremene tematske izložbe, bijenale, popularizacija preko grafičkih propagandnih sredstava, slikarske kolonije.

9. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Ova grupa kulturnih dobara je najbrojnija i najpogodnija za turističku valorizaciju i prezentaciju. • Samim tim što su to prostori, dakle veće celine, kompleksi zgrada, sa okolnim ambijentom, ali i brojnim ostvarenjima unutar tih prostora, to omogućuje bolju uočljivost, prepoznatljivost za posetioce

10. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Prostorne kulturno-istorijske celine možemo podeliti u sledeće grupe: • stara jezgra gradova, • seoske arhitektonske celine, • ostale ambijentalne celine, • manastirske celine, • srednjovekovni gradovi i utvrđenja. • kulturni pejzaži

11. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Stara jezgra gradova su vrlo omiljeno mesto boravka turista, mesta dešavanja trgovine, kulture, susreta i zabave ljudi. U današnje doba traganja za stalno novim idejama za turistički boravak, gradovi su povratili svoju moć privlačenja i atraktivnost. Mali gradovi i centri velikih gradova imaju posebanznačaju tome.

12. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Seoske arhitektonske celine - nastale u nekadašnjim selima, danas varošicama ili gradovima, kao rezultat originalnog narodnog neimarstva koje je imalo svoj specifičan umetnički izraz, tako prepoznatljiv za naše krajeve. I upravo ta prepoznatljivost je onaj momenat koji im daje i poseban turistički značaj i za strane posetioce.

13. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Ostale ambijentalne celine (čaršije, trgovačke ulice, bazari, pijace, kuće u kojima su živeli značajni ljudi ili se dogodili značajni događaji)su uvek vrlo privlačno mesto za znatiželjne posetioce, koji u tim prostorima upoznaju život običnog čoveka, tako specifičan u svakoj regiji ili zemlji.

14. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Manastirske celine - grupa kulturnih dobara koja sigurno zaslužuje, i moramo reći i uživa, poseban tretman u kulturološkoj, ali i turističkoj valorizaciji i prezentaciji. Brojni manastiri u Srbiji, nastajali od 9. do 18. veka, uvek su nosili pečat ne samo specifične umetnosti tog vremena, nego i ukupnog kulturnog stvaralaštva pojedinaca i naroda.

15. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • e) Srednjovekovni gradovi i utvrđenja - još jedna grupa kulturnih dobara na koju se vrlo često zaboravlja i čija ostvarenja do danas nisu našla odgovarajuće mesto u turističkoj valorizaciji i prezentaciji kod nas. • Postoje brojni primeri u Francuskoj, naročito Engleskoj, koji su od starih dvoraca i utvrđenja napravili prave kulturne i turističke centre

16. III PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE • Kulturni pejzaži- Neumorna istraživanja UNESCO-a, i stalna borba na zaštiti prirode i kulturne baštine, od 1992. godine proizvela je i postojanje još jedne liste UNESCO-a- Liste kulturnih pejzaža, koja trenutno sadrži relativno mali broj kulturnih pejzaža u svetu (po podacima iz 2001. godine oko 20-tak u celom svetu), a ni jedan kod nas. • Osim toga što složenim i stalnim načinom sjedinjuju kulturno i prirodno, kulturni pejzaži se višestruko razlikuju od dobara sa Liste svetske baštine. Po definiciji su veća prostranstva od strogo spomeničkih celina.

17. IV ZNAMENITA MESTA ILI SPOMEN OBELEŽJA • Ova grupa kulturnih dobara obuhvata prostore i objekte od posebnog značaja za istoriju naroda i predstavlja tipične spomenike, koji pojedinačno ili u grupama ukazuju na značajne događaje, ličnosti i mesta. To su: spomen groblja i pojedinačni spomenici ili spomeničke celine (memorijalna mesta). • Pojedina memorijalna mesta imaju i značaj za evropsku istoriju i predstavljaju velike komplekse lepo osmišljenog i uređenog prostora. • Njihova turistička valorizacija i prezentacija se može obogatiti raznovrsnim odgovarajućim manifestacijama ili scenskim prikazima

18. V FOLKLORNO NASLEĐE • Pod folklorom se podrazumeva narodna umetnost koja se spontano razvija kao deo tradicionalne materijalne i duhovne kulture. • Po specifičnosti nastanka i osnovnim karakteristikama, ova dobra mogu biti: • zgrade i prostori narodnog neimarstva • ostvarenja materijalne i duhovne kulture stvaralaca iz naroda - nošnje, muzika, igra, “naivno” slikarstvo i vajarstvo • ostvarenja tehničke kulture naroda - stari zanati

19. V FOLKLORNO NASLEĐE • Mogućnosti turističke prezentacije folklornog stvaralaštva su brojne: različite kulturne manifestacije, priredbe i smotre folklora, kao što su: Kosidba na Rajcu, Dužijanca u Subotici, Dani ludaje u Kikindi, različite setvene, žetvene svečanosti, dani berbe (grožđa, voća), viteške igre. • Takođe se mogu organizovati izložbe starih zanata, uređenje starih čaršija sa oživljenim zanatima. • Etno-parkovi su celovit i sveobuhvatan način prezentacije ukupnog folklornog stvaralaštva i svojevrsni muzeji pod vedrim nebom. Poznati su u zemljama Skandinavije, Rumuniji, Mađarskoj ili Bugarskoj, ali mi ih još uvek imamo malo.

20. VI MANIFESTACIONE VREDNOSTI • Ova grupa kulturnih ostvarenja je vrlo raznovrsna, ali obuhvata u principu sva ona ostvarenja koja se prikazuju na sceni. To su: • ostvarenja savremene scenske i filmske umetnosti , • predstave, priredbe i festivali, kao oblik prikazivanja ostvarenja drugih umetnosti, • kulturne i zabavne manifestacije različite sadržine, odgovarajućeg kulturnog nivoa, • poslovne manifestacije i sajmovi, • sportske manifestacije.

21. VII USTANOVE KULTURE SA SVOJIM AKTIVNOSTIMA • Ustanove kulture nisu same po sebi kulturna dobra, ali svojim aktivnostima oni stvaraju nova dobra koja imaju posebno mesto u prezentaciji kulturnih dobara neke regiije. To su:muzeji, galerije I kulturni centri. • Bez obzira da li su opšteg karaktera (kao nacionalni, zavičajni ili narodni muzeji) ili specijalizovani muzeji sa tematskim zbirkama i izložbama, muzeji predstavljaju vrlo omiljeno mesto u turističkoj ponudi nekog mesta. • Muzeji su uostalom u svetu mesta sa najvećim brojem evidentiranih posetilaca, od svih kulturnih dobara.

22. ZAŠTITA, UREĐENJE, REVITALIZACIJA KULTURNIH PROSTORA Doc dr Predrag Cvetičanin 19. februar 2014

23. ŽIVOTNI CIKLUS KULTURNIH PROSTORA • Osnovni uzroci uništavanja, rušenja ili propadanja spomenika kulture jesu prirodni činioci i ljudski ili društveni faktorI. • Prirodni faktori • Vrsta materijala od kojeg su izgrađeni objekti i prostori • Klimatski faktori • Prirodne nepogode – kiše, poplave • Prirodne katastrofe - zemljotresi, vulkani

24. ŽIVOTNI CIKLUS KULTURNIH PROSTORA • Društveni faktori • Spontane aktivnosti – preseljavanje, napuštanje prostora i prepuštanje prirodnom propadanju • Neznanje – premazivanje, nestručna rekonstrukcija, promena namene, preslikavanje... • Neprijateljstvo – promena namene, doziđivanje, nasilno rušenje, krađa delova, ratovi • Nekultura – grebanje, urezivanje imena, otkidanje delova, lomljenje, poklanjanje i prodaja

25. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA • Međutim, počev još od kasnijih godina srednjeg veka, istovremeno sa podizanjem novih spomenika počela je, najpre stidljivo, a zatim sve glasnije aktivnost na zaštiti i čuvanju spomenika kulture. • Najveći broj arheoloških nalazišta i ostaci starih vremena su ponovo «otkriveni» počev od XVII veka, kada su brojni istraživači i naučnici otkrivali stare iskopine drevnih civilizacija (Egipta, Mesopotamije, stare Grčke, starog Rima itd), a najobimniji radovi na rekonstrukciji pa i oživljavanju ovih prostora su se događali u vreme neoklasicizma počev od kraja XIX veka i to se dešava sve do današnjih dana.

26. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA • Zaštita kulturnih dobara je pojam koji podrazumeva na samo zaštitu postojećeg stanja kulturnih dobara, već podrazumeva i sve moguće intervencije na ovim dobrima u cilju njihove obnove, poboljšanja, boljeg korišćenja, jednom rečju približavanja ljudima. • Sve države preduzimaju pravno regulisanje zaštite najvrednijih kulturnih dobara svih vrsta i svrstavaju ih u određene kategorije zaštite u zavisnosti od društvenog, istorijskog ili kulturnog značaja za državu i društvo.

27. NACIONALNI INTERES ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Državni (nacionalni) interes zaštite kulturnih dobara podrazumeva sledeće aktivnosti: • Zakonska regulacijapotrebe,obaveze, postupaka i nadležnosti rezultat čega je donošenje Zakona o zaštiti kulturnih dobara • Formiranje institucijakoje prate realizaciju, vode akcije, istražuju, prate registar kulturnih dobara. Skoro u svim zemljama su osnovani Zavodi za zaštituspomenika kulture, na različitim nivoima – gradski, regionalni, državni, pa i u našoj zemlji.

28. MEĐUNARODNI INTERES ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Međunarodni interes zaštite kulturnih dobara ima za cilj istraživanje, pronalaženje i evidentiranje najznačajnijih kulturnih dobara koji su od međunarodnog ili svetskog značaja. U tom cilju UNESCO (http://www.unesco.org/new/en/unesco/) vodi Registar svetske kulturne baštine po svim kategorijama. • Osim registrovanja, zadatak svetske organizacije je i vođenje brige o objektima svetske baštine, davanje stručne i finansijske pomoći, izrada projekata revitalizacije i zaštite, donošenje pravnih sporazuma, različitih Konvencija i drugih propisa kojima pristupaju sve one zemlje koje imaju isti interes u očuvanju svetske baštine.

29. TEHNIKE I POSTUPCI ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Osnovne tehnike i postupci na zaštiti kulturnih dobara su: • Konzervacija - zaustavljanje toka propadanja spomenika kulture u stanju u kojem se našao spomenik u momentu kada je doneta odluka o zaštiti. Konzervacija se najčešće izvodi u međuvremenu odlučivanja da li će se pristupiti nekim drugim intervencijama ili u pre stvaranja ideje kako i sa kojom namenom revitalizovati ostatke objekata i prostora.

30. TEHNIKE I POSTUPCI ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Restauracija (obnova) - obnova pojedinih delova, onakvi kakvi su bili, a kod kojih je vremenom vršena izmena. Obnova je vrlo često rizična, jer se postavlja pitanje mogućnosti adekvatne obnove u potpuno promenjenim uslovima. • Inovatori i neke teorije zastupaju ideju neobnavljanja objekata, jer se ona čini kao imitacija i gubljenje originalnosti. Ti stručnjaci više zastupaju ideju osavremenjavanja i jasnog razdvajanja starih od novih delova prostora i objekata.

31. TEHNIKE I POSTUPCI ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Rekonstrukcija - potpuno obnavljanje, čak i izgradnja spomenika na nivo kakav je bio. Odluka o rekonstrukciji se donosi kada se radi o zaista izuzetnim autentičnim primerima čistih stilova i visokih vrednosti za kulturu i civilizaciju. • Poneki stručnjaci smatraju da je rekonstrukcija «prevara», jer niti je ono što je nekada bilo niti je novo. No svakako joj se često pristupa, a posetioci gradova često i ne primete da li jeste ili nije izvršena rekonstrukcija. • Velika većina danas velelepnih istorijskih građevina i spomenika su u suštini rekonstrukcije.

32. TEHNIKE I POSTUPCI ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Revitalizacija (oživljavanje) - je specifičan i vrlo savremen način zaštite spomenika koji se direktno odražava na bolje korišćenje, izgled, a sastoji se u kreiranju čitavog niza aktivnosti (muzejskih postavki, povremenih izložbi, scenskih predstava i drugih kulturnih događanja), koje sve imaju za cilj prikazivanje života kulturnog dobra iz vremena njegovog aktivnog postojanja do danas.

33. TEHNIKE I POSTUPCI ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA • Postoje i drugi mogući zahvati u istorijskoj sredini koji se preduzimaju u cilju očuvanja kulturnih dobara i njihovog vrednovanjau savremenom životu. • Jedan od takvih postupaka je i izmeštanje spomenika sa prvobitne lokacije, a koje je neophodno zbog izuzetnih društveno opravdanih razloga. • Primer je izmeštanje spomenika kulture Đerdapa - Trajanove table, Lepenskog vira, koje je bilo "nužno", po savremenim potrebama i shvatanjima, radi izgradnje hidroelektrane Đerdap.

34. TURISTIČKA VALORIZACIJA I UREĐENJE KULTURNIH PROSTORA • Turistička valorizacija ima za cilj ocenu vrednosti svih onih elemenata koji doprinose boljoj zaštiti i turističkoj prezentaciji nekog kulturnog prostora. • Osnovni elementi koji se vrednuju tokom postupka turističke valorizacije su turističko-geografski položaj, umetničke vrednosti, turistička atraktivnost i prepoznatljivost, zatim izgrađenost i opremljenost prostora i uklopljenost u turističko bogatstvo.

35. TURISTIČKA VALORIZACIJA I UREĐENJE KULTURNIH PROSTORA • Međutim vrlo često zaboravljen elemenat analize i turističke valorizacije je turistička vrednost ambijenta prostora, koja je bitna pretpostavka turističke valorizacije jer dopunjuje osnovne umetničke vrednosti. • Vrednuju se: • vrsta geografskog prostora, • raznolikost, • očuvanost i • uređenost ambijenta

36. OSNOVNI PRINCIPI UREĐENJA KULTURNIH PROSTORA • Prilikom uređenja i pripremanja kulturnih prostora za posetioce kulturni prostori dobijaju različite sadržaje, objekte, infrastrukturu i na taj način se približavaju potrebama. • Medjutim, ima i primera kada upravo to dodatno uređenje, opremanje i prilagođavanje potrebama posetilaca narušava osnovne vrednosti. • Upravo u cilju izbegavanja grešaka i uništenja osnovnih vrednosti, u krajnjoj instanci, stručnjaci su postavili osnovne principe kojih se treba pridržavati prilikom uobličavanja, opremanja i uređenja kulturnih prostora.

37. OSNOVNI PRINCIPI UREĐENJA KULTURNIH PROSTORA • Neosporno je da prilikom uobličenja bilo kog spomeničkog prostora osnovniprincip mora biti da ta celina što više i što ubedljivije govori o svojim osnovnim vrednostima, o životu kroz koji je prošla, doprinoseći tako i zadovoljenju kulturnih, pa, prema tome, i turističkih potreba današnjice. • Drugi princip je da je zaštićenim prostornim celinama neophodno sačuvati osobena obeležja koja im pružaju prirodno-geografske odlike i urbano-spomeničke vrednosti, a ljudima u takvim sredinama obezbediti nesmetan život.

38. TURISTIČKO UREĐENJE KULTURNIH PROSTORA • Osnovni koraci koje treba učiniti u cilju kompleksnog uređenja i zaštite prostora kulturno-istorijskih celina jesu: • 1. Obeležavanje spomenika. Do spomeničkih prostora je pre svega neophodno doći - jasno obeleženim putevima i do jasno obeležene zone u koju se ne može ući vozilima. • Oni, takođe treba da govore o sebi, o svojim vrednostima. Te osobenosti moraju na pogodnom mestu biti napisane, prikazane i objašnjene uz odgovarajuću dokumentaciju, uključujući i onu koja ilustruje zaštitne zahvate.

39. TURISTIČKO UREĐENJE KULTURNIH PROSTORA • Pored likovnih i pisanih priloga savremena obrada spomenika koristi se i zvučnim i svetlosnim sredstvima kojima se u svetu postižu raznovrsni veoma efektni doživljaji vrhunskog stepena kulture. • Turistima, međutim nedostaju uređeni prostori u okviru spomenika za prijatan boravak ljudi, gde bi se mogli kraće ili duže odmoriti, nahraniti i uživati u određenom ambijentu, • Kompletno uređenje spomeničkih prostora u smislu vraćanja ambijentalnih autohtonih svojstava, autohtonog pejzažnog i hortikulturnog izgleda