Download
1 / 18
E N D
Түрік қағанаты www.itutor.kz
Ұлыкөш Ұлықонысаударудәуірі (II — V ғасырлар) Қазақстанның, Орта Азия мен ШығысЕуропаныңэтникалықжәнесаясикартасынедәуірдәрежедеөзгертті. V ғасырдатүркітілдес теле (тирек) тайпалародағының саны көптоптарыСолтүстікМонғолияданШығысЕуропағадейінгідалалықөңіргеқоныстанды, оңтүстігіндеолардыңкөшіпжүретінжерлеріӘмударияныңжоғарғыағысынадейінжетті. VI ғасырдаҚазақстанжерлеріқұдіретті держава — билеушілерітүріктайпасыныңәулеттікАлшынруынаншыққанТүрікқағанатыныңбилігінетүсті. ТүрікэтносыныңөзіқағанаттыңқұрыларалдыңдағыкезендеГаньсу, ШығысТүркістанжәнеАлтай аудандарындаIII ғасырданVI ғасырғадейінкезең-кезеңменқалыптасты.
Түрікэтнонимі «Түрік» этнонимініңалғашретаталуықытайжылнамаларындакездеседіжәнеол 542 жылғажатады.Қытайлартүріктердіғұндардыңұрпақтарыдепсанаған. ШежірелердебұлкездеқытайдыңВэйкнязьдігініңсолтүстікөңірлерінесолтүстік-батысжақтыңбіріненкелгентүріктержылсайыншапқыншылықжасап, ойрандапкететінболдыдепхабарланады. Олартуралыкелесібірмәліметтербүкілқұрлықтағытарихтыңталайғасырларбойғыдамуынаөзекболғаноқиғаларғабайланысты.
Түрікқағанатыныңжорықтары • 546 жылытиректайпаларықазіргіМонғолияныңоңтүстігі мен орталықбөліктерінмекендегенжәнебұлжерлергеүстемдікеткенаварларға (Жуань-жуань) қарсыжорықжасайды. Батысжақтанқаптайенгентиректерармиясының сан жағынанқаншалықтыкөпболғаныбелгісіз, бірақолардыңнәпірісұстыболғандептопшыланады, өйткенітиректердіңқұрамынакөптегентайпаларенген, ал олардыңқуаттыаварларға аз күштерменкарсытүраалуыекіталайеді. ТүрікқағаныБумынкүтпегенжерденқаттышабуылжасайотырып, бейберекетжатқантирекармиясынқапылыстабасып, кескілескеншайқастанкейін оны күйретежеңеді де, тиректердің 50 мыңнанастамәскерінтүріктертұтқынғаалады. Даланыңәдеттегіқұкығыныңқағидаларынасәйкестұтқынғаалынғанәскерлерөзінен-өзіжеңушініңармиясынақосыпалынатынеді. Осы кезденбастап, бұрынаварларғавассалдыктәуелділіктеболғантүріктерендіолардыңбәсекелестерінеайналады
Батыс түрік қағанаты • БатысТүрікқағанаты - Түрікқағанатыыдырап, екігебөлінуінәтижесіндепайдаболғанертеортағасырлықтүркілермемлекеті (603 - 704). Түрікқағанатындасаяси-әлеуметтікқайшылықтардыңшиеленісуі, оныңдербестіккеұмтылғанжекебөліктеріндеоқшаулануүрдісініңкүшеюі, ШығысжәнеБатысқағанаттарыныңқұрылуынаалыпкелді. БатысТүрікқағанатыныңнегізінТорэменқағанқалағандегенғылымидерек те бар.
Аумағы • Батыстүрікқағанаты «ежелгіүйсінжерлеріне» іргетепті, демек, оныңаумағыендікбағыттаҚаратаудыңшығысбаурайынанЖоңғарияғадейінгіжердіалыпжатты. Қағанатгыңнегізгіэтникалык-саясиұйытқысы — «он тай-па» он-оқбудунныңмекендегенжері де осы еді. СоныменқатаролТүрікқағанатыныңШығысТүркістан мен Орта Азиядағы (Самарқан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұхара, АмульжәнеАндхой) отырықшы-егіншілікшұраттарындағыбасыпалғанбарлықжерлерініңмұрагеріболды. БатыстүріктерінетәуелдідегенатығанаболғанСоғды мен Бұхарада да қағанныңөкілдеріболды.
Шаруашылық-экономикалықжағдайы • Шаруашылық-экономикалықжағынаналғанда, қағанатекінегіздің — мал шаруашылығынкөшпеліәдіспенжүргізугенегізделгенқоғамныңжәнебұлкездефеодалдыққатынастаредәуірдамығанотырықшы-егіншілікқоғамныңұштасуыболды. Бұлкездефеодалдыққатынастар Византия мен сасанилерИранындадамығанболатын. Соғысжәнесаудабәсекелестігінеқарамастан (бәлкім, соныңарқасында да болар), феодалдыққоғамдыққатынастарКавказөңірінің Хазар патшалығыныңкөшпеліортасына, тиректер мен Алтайдыңертедегітүріктеріжерінеөтіпұлғаятүсті. Батыстүрік (сондай-ақШығыстүріккаганатының) халықаралықшаруашылықжәнесаясибайланыстараясынатартылуындаСоғды мен Жетісудыңсоғдылықкөпестеріерекшерөлатқарды.
Күлтегін Күлтегін (684-731ж.ж.) - Құтлық (Елтерiс) қағанныңекiншiұлы, Бiлгеқағанның (Могилян) туғанiнiсi. ШешесiЕлбiлгеқатұн. Ачынұтектi. Күлтегiн 7 жаскезiндеәкесiҚұтлық ( 680-692 ж. билікқұрған) қайтысболады. ҚағантағынаоныңiнiсiҚапаған (692-716 ж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, ҚапағанныңiнiсiБөгүнi (716 ж.) тақтантайдырып, қағандық билiктiБiлгеқолына (716-734 ж.) алады.
Түргешқағанаты • Түргешқағанаты — Түргештер (704-756 жж.) дулытайпақұрамыныңішінежатады, түргештердіңөзі - қаражәнесарытүргешболыпбөлінгенібелгілі.Түркештер-Батыстүрікқағандығындағы бес арыс ел дулаттыңбелдітайпасы. Түркештер- ежелгіүйсін,дулатұлысыныңұрпағы. Шежіредеректерінде "сарыүйсін" депаталады.ТүркештерІле мен Шу өзеніаралығында, ІлеАлатауынанБалқашкөлініңоңтүстігінедейінгіөңірдекөшіп-қоныпжүрген. Бұлөлке мал шаруашылығынақолайлы, құнарлыөріс-қонысболды.
Түргешқағанатыныңқалыптасуы • БатысTүрікқағанатындағыөзаратартыстар, Жетісу- да өзүстемдігінорнатуғаұмтылғанҚытайимператорлықәулетініңәскери- саясиәрекеттеріқағанбилігінінәлсіреуіне, сөйтіпбірте-бірте тек атығанақалуынакөбіне-көпсебепшіболды. «Он жебе» құрамынакіргентайпалардыңендіқағанатынанемес, өзтуынкөтеріпқимылжасауыжиілейтүсті. 694 жылытаққаотырғанАшинаТуйцзытибеттіктерменодақтасаотырып, шығыстақытайәскерінеқарсылықұйымдастыруғаәрекетжасағанкезде, ЖетісудыңөзіндеазғырНүзұқ-Иркин, түргешЧыканжәнеұлық-оқ тай- пасыныңбасшысыбастағантайпаларСуяббекінісінқоршаудыұйымдастырған, бірақшежірешініңсөзінеқарағанда, оларжеңіске жете алмаған.
Қағанаттыңкүйреуі • Қағанқазасынанкейін "сары" түргештер мен "қара" түргештерарасындаөкіметбилігіналуүшінкүресбасталды. 746 жылыЖетісуға Алтай менТарбағатайданқарлұқтаркеліпқоныстанады. Арабтармен, сондай-ақөзарақырқыстарданәлсірегентүргештерқарлұқтарғабелсендіқарсылықкөрсетеалмайды. МұныҚытайимпериясыпайдаланды. ОныңШығысТүркістандағыуәлилары 748 жылыөзәскерінСуябқаласынааттандырады да, оны басыпалады. Шаштыңиесідарғаасылады. Оныңбаласыарабтарданкөмексұрапкеледі. 751 ж. ТаразжанындағыАтлахқаласымаңындаарабтар мен қытайәскеріарасындазоршайқасболады. Шайқас бес күнгесозылады. Шешушісәттеқытайлардың ту сыртындағықарлұқтаркөтерілісжасап, арабтаржағынашығады. Қытайлартолықжеңіледі. ТанәскеріЖетісуды, ШығысТүркістандытастапкейіншегініпкетеді. АрабтарШашқақарайкетеді. БірақішкіқырқысТүргешмемлекетінәбдентұралатыптастады. 756 жылытүріктілдіқарлұқтайпаларыныңәрекетінентүргешмемлекетіқұлады.
Қарлұқ қағанаты • ҚарлұқтардыңдербестіккеұмтылуыолардыңҰйғырқағанатынанбөлініпшығуынажеткізді. 746 жылықарлұқтарЖетісуғақонысаударды, ал ондасаясижағдайтымкүрделіболатын. ӨзарақырқысқанкүрестетүргешқағандарыөздерініңбұрынғыҚарлұқтайпаларыныңмекенікүш-құдіретіненайырылды. Соныңсалдарынанбытырапкеткентүргештайпаларықарлұқтарғалайықтықарсылықкөрсетеалмады. БұлоқиғаларертедегітүріктердіңТерхинжазбаларында: «Итжылыүш-қарлұқопасыздықжасап, қашыпкетті. Оларбатыстағы он оқхалқыныңелінекелді»,—депкөрсетілген.
Қарлұқтайпаларынынмекені • Қарлұқтайпаларынынмекені - Алтай манындаорналысқан. 8 ғ. бастапқарлұқтарЖетісуғақонысаударады. Қарлұқтардыңарқасында 751 ж. арабтар Талас бойындатүріктерменболғаншайқастыжеңеді. Осы кезденбастапқарлұқтайпаларыкүшейіп, олардыңпатшасыөзбилігінАлтайдаорнатады. 755 ж. қарлұқтарЖетісудатүргештердіженеді. Түргештердіңжартысықарлұқтарғабағынады, ал қалғанышығысқатаманкөшугемәжбүрболды.
Қарлұқтардыңыдырауы • 940 (942) ж. қарлұқмемлекетініңастанасын - Баласағұнды - ШығысTүркістандағытүріктер - Тянь-Шяньжағынанқонысаударғанчығылжәнеягматайпалары - жаулапалады. ОсыданкейінЖетісудабилікқараханидтерге тап болады. Сонымен, 940 жылықарлұқмемлекетіөмірсүруінтоқтатты.
Қимаққағанаты • Қимаққағанаты - ШығысжәнеОрталығыҚазақстанда 9 ғасырдыңақыры – 11 ғасырдыңбасындаболғанертедегімемлекет. МемлекеттіңорталығыЕртістің орта алабындаболған. Қимақтар 7 ғасырдаАлтайдыңсолтүстігіне, Ертісжағалауынаорналасып, Батыстүрікқағандығыныңқұрамынакірген. 8 ғасырдақимақтайпаларыЕртістің орта ағысынмекендеді. 9 ғасырдыңалғашқыжартысынанЖетісудыңсолтүстік-батысындағыАлакөлаймағынақоныстанабастады. ОлардыңбатысшекарасыОңтүстікОралдыңшығысбөлігі мен Арал жағалауларынадейінжетті. 10 ғасырдыңортасындақимақтаршығыстанбатысқақарайойысты.
Қимаққағанатыныңқұрылуы • VIII ғасырдыңекіншіжартысы — IX ғасырдақаулағаноқиғаларҚимақтардыңтердіңмемлекеттікұйымдарыныңдамуынатүрткіболды, бұлоқиғаларбарысындақимақтайпаларыЕртістің орта ағысынанЖоңғарқақпасынадейінгіаумақтаберікіргетеуіп, батысқақарай, Оңтүстік Орал мен Сырдарияаңғарынадейінілгерілепбарды.ҚимақтардамемлекетболғанытуралыалғашретIX ғасырдыңаяғы - X ғасырдыңбасындағы араб тілдітарихи-географиялықшығармалардаайтылады.
Қимаққағанатыныңқұлауы • X ғасырдыңаяғыXI ғасырдыңбасындаҚимақмемлекетіыдырайды. Оныңқұлауыныңекісебебіболды. Негізіненалғанда, өзін-өзібилеугежәнеөзмемлекеттілігінқұруғаұмтьшғанқыпшақхандарыныңқимақтардыңорталықбилігінебағынбауынабайланыстыішкісипаттағысебеп. СоныменқатарXI ғасырдыңбасындақонысаударабастағанкөшпеліОрталық Азия тайпаларықонысаударуыныңықпалыменболғансыртқыоқиғалар. Тайпалардыңқонысаударуыныңнегізгісебебі — 916 жылыСолтүстікКытайдақидандардыңЛяомемлекетініңкұрылуыболды. Бұл держава жерініңбатысқақарайұлғаюыкөшпелітайпалардыңоданәріығысуынаәкепсоқты.
назарларыңызғарахмет www.itutor.kz
