DIAGNOZOWANIE ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO RODZINY WYKŁAD 4

1. DIAGNOZOWANIE ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO RODZINY WYKŁAD 4 dr Marta Herzberg Instytut Nauk Społecznych WSG

2. Plan wykładu • Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego • Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze • Strategie diagnozowania rodziny • Diagnoza wybiórcza – wybrane techniki i narzędzia diagnozy środowiska rodzinnego

3. Wprowadzenie Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznaniem jakości środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 111). Zakres szczegółowych zagadnień, jak i stopień dokładności diagnozy jest różny, w zależności od powodów, dla których jest ona podejmowana: • może przybierać postać ogólnej i stosunkowo powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, • może też polegać na wnikliwym i szczegółowym badaniu czy wręcz dokładnym pomiarze cech i warunków funkcjonowania rodziny (ibidem).

4. Wprowadzenie Poznawanie rodziny przez mniej lub bardziej precyzyjną jej diagnozę jest nader częstą, niemal powszechną potrzebą w praktyce pedagogicznej (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 111).

5. Zasady poznawania rodziny • Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny • Zasada relatywizmu wpływów warunków środowiskowych i doświadczeń wychowawczych • Zasada relatywizmu oceny efektów wychowawczych • Zasada holizmu metodologicznego • Zasada wartościującego charakteru diagnozy rodziny • Zasada diagnozy pozytywnej rodziny • Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny • Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków • Zasada obiektywizmu • Zasada zachowania dyskrecji i ostrożności • Zasada niewyrażania krytycznych ocen i sądów na temat rodziny (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 119-125; Wysocka, 2007, s. 176-177)

6. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle cech społecznych i kulturowych jej otoczenia. Rodzina jako niepowtarzalny system kształtuje swój charakter, swoje środowisko wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego, w którym jest osadzona.

7. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada relatywizmu wpływów warunków środowiskowych i doświadczeń wychowawczych Zasada ta oznacza, że występowanie w rodzinach podobnych lub tych samych warunków i cech nie pociąga za sobą identyczności wpływów wychowawczych tych rodzin. Różny jest także indywidualny wpływ danej rodziny na każdego z jej członków (dla każdego jest odmiennym środowiskiem wychowawczym). Rozpoznając rodzinę jako środowisko wychowawcze, diagnosta musi umieć spojrzeć na nią oczami konkretnej jednostki, np. dziecka.

8. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada relatywizmu oceny efektów wychowawczych Oznacza dokonywanie oceny uzyskiwanych efektów wychowawczych w danej rodzinie w kontekście oczekiwań społecznych danego środowiska, a nie globalnych standardów.

9. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada holizmu metodologicznego Rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi pewną wielopłaszczyznową całość – jest układem różnych cech i warunków, a nie ich sumą. Poszczególne elementy rodziny są ze sobą powiązane – wpływają na siebie, wynikają jedne z drugich, wzajemnie się wzmacniają lub osłabiają. Dlatego diagnoza rodziny powinna opisywać ją jako określoną całość, jako układ wzajemnie powiązanych czynników.

10. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada wartościującego charakteru diagnozy rodziny Zdaniem S. Kawuli (1999 za: Jarosz, Wysocka, 2006, s. 119) wyrażanie ocen należy do istotnych elementów wszelkiej diagnozy pedagogicznej. Rodzinę poddajemy ocenie za każdym razem, gdy chcemy określić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy, np. problemami szkolnymi dziecka. Wyrażając ocenę jako aprobatę lub dezaprobatę określonych warunków środowiska rodzinnego, tworzymy podstawową przesłankę decyzji pedagogicznych zarówno na temat konieczności podjęcia działań naprawczych, korekcyjnych czy optymalizujących funkcjonowanie rodziny lub jakiejś jej cechy, jak i na temat kierunków i sposobów tych działań.

11. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada diagnozy pozytywnej rodziny Poza identyfikowaniem stanów niepokojących i niekorzystnych, dysfunkcji, istotne jest odkrywanie przez badacza sił, potencjałów, zasobów rodziny, które mogą być spożytkowane w działaniach profilaktycznych lub naprawczych i w ten sposób przyczynić się do poprawy jej funkcjonowania. Zasada ta odnosi się również do odkrywania zasobów środowiska lokalnego – funkcjonowanie w otoczeniu rodziny instytucji wsparcia, istnienie jakichś placówek pomocy.

12. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie, przechodzi przez określone etapy (cykle). Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania, formułowane są odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych. Różne etapy wymagają przekształcenia istniejących w rodzinie stylów funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego, a brak modyfikacji w tym zakresie może być powodem pewnej dysfunkcjonalności rodziny czy nasilania się wewnętrznych napięć lub konfliktów. Diagnoza powinna zatem uwzględniać etap rozwojowy, na którym rodzina się znajduje, a także „chwilowe” sytuacje w jej życiu (np. śmierć, ciężka choroba).

13. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny Schemat 1. Cykl życia rodziny Źródło: opracowanie własne na podstawie Duvall 1977 za: Jarosz, Wysocka, 2006, s. 124

14. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada uwzględniania dynamiki rozwojowej rodziny Schemat 1. Cykl życia rodziny cd. Źródło: opracowanie własne na podstawie Duvall 1977 za: Jarosz, Wysocka, 2006, s. 124

15. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków W czasie prowadzenia diagnozy rodzina powinna być traktowana podmiotowo, a nie jedynie jako „obiekt badawczy”. Dlatego diagnosta powinien dążyć do autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzić przy jego współudziale do samopoznania przez rodzinę swoich walorów, sił, zasobów, ale również mankamentów, słabych stron.

16. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada obiektywizmu Zasada ta oznacza konieczność odcięcia się diagnosty od osobistych doświadczeń, funkcjonujących potocznie stereotypów na temat rodziny i różnych zjawisk w niej zachodzących w dokonywaniu oceny jej funkcjonowania.

17. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada zachowania dyskrecji i ostrożności Zasada ta wyznacza etykę postępowania diagnostycznego, co wiąże się z zachowaniem tajemnicy zawodowej. Oznacza także ostrożne, czyli poprzedzone namysłem i wielokrotną weryfikacją, formułowanie konkluzji oceniających rodzinę (brak pochopności).

18. Zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego Zasady poznawania rodziny • Zasada niewyrażania krytycznych ocen i sądów na temat rodziny Zasada ta oznacza powstrzymywanie się w procesie diagnostycznym od werbalnego i niewerbalnego wyrażania krytycznych ocen wobec poszczególnych członków rodziny.

19. Rodzina jako środowisko wychowawcze Środowisko wychowawcze rodziny jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowi społecznie wyznaczony układ warunków i cech, o różnym jakościowo charakterze, które w zróżnicowany pod względem stałości i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 113). W literaturze odnaleźć można różne propozycje dotyczące systematyzacji cech i warunków rodziny, które sugerowane są jako czynniki opisujące jej środowisko wychowawcze (ibidem, 113-114).

20. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze Propozycja E. Jackowskiej (1990) • czynniki społeczno-ekonomiczne, określające pozycję społeczną i ekonomiczną rodziny i jej poszczególnych członków: • warunki bytowe rodziny: poziom dochodów, sytuacja mieszkaniowa; • źródła utrzymania rodziny – zawód rodziców i innych dorosłych członków rodziny, źródła utrzymania rodziny nie związane z pracą zawodową jej członków; • więź pomiędzy rodziną a środowiskiem – więź z dalszą rodziną, więź sąsiedzka, więź z grupą etniczną itp.

21. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze • czynniki kulturalne, określające poziom kultury życia codziennego: • wykształcenie rodziców i innych członków rodziny; • wzorzec kulturalny obowiązujący w rodzinie, określający m.in. podział obowiązków domowych w rodzinie, zasady wychowywania dzieci i sposób spędzania czasu wolnego; • poziom potrzeb kulturalnych rodziców i innych członków rodziny

22. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze • czynniki pedagogiczne, określające metody i środki stosowane w wychowaniu dzieci: • warunki opieki nad dzieckiem, kontrola zachowania dziecka; • normy i wartości przekazywane dziecku w wychowaniu; • zakazy i wymagania; • nagrody i kary

23. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze • czynniki psychologiczno-społeczne, określające strukturę rodziny, stosunki wewnątrzrodzinne, właściwości osobowości rodziców i innych członków rodziny: • struktura rodziny – skład osobowy, stosunki prawno-społeczne łączące członków rodziny, liczba dzieci w rodzinie, pozycja dziecka określona przez kolejność jego narodzin; • więź uczuciowa między dzieckiem a matką i ojcem; • więź uczuciowa między matką a ojcem; • więzi uczuciowe między innymi członkami rodziny; • osobowościowe cechy matki, ojca i innych członków rodziny

24. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze Propozycja S. Kawuli (2007) • czynniki ekonomiczno-społeczne: • wielkość rodziny i jej struktura, • źródła utrzymania rodziny (zawód ojca, dochodowość rodziny), • sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe rodziny, jakość odżywiania, jakość ubioru dzieci, majątek trwały itp.), • podział pracy i ról w rodzinie (np. praca zawodowa matki poza domem lub praca produkcyjna dzieci)

25. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze • czynniki kulturalne: • wykształcenie rodziców lub dokształcanie się i zdobywanie kwalifikacji przez rodziców i innych członków rodziny, • kultura językowa rodziny, majątek kulturalny rodziny (biblioteka, telewizor, wideo itp.), • sposoby spędzania wolnego czasu przez członków rodziny (korzystanie ze środków kultury masowej i inne formy), • stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich przyszłego zawodu (stwarzanie warunków do nauki w domu i w szkole, problem planu życiowego dzieci), • stosunek członków rodziny (rodziców) do tradycji i nowoczesności • pielęgnowanie obyczaju i podatności na zmiany (zasada ciągłości i zmiany)

26. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze Rodzina jako środowisko wychowawcze • czynniki psychospołeczne: • rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, • uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, • stosunek członków rodziny do zjawisk patogennych w domu i środowisku, • układ i rodzaj postaw oraz środków oddziaływań wychowawczych (głównie nagrody i kary), • ogólna atmosfera panująca w środowisku rodzinnym (plany życiowe, występujące zaburzenia, więzi uczuciowe między wszystkimi członkami rodziny), • opinia o rodzinie w miejscu zamieszkania lub/także w miejscu pracy, • charakter kontroli rodziców nad dziećmi, np. styl autokratyczny, partnerski, opiekuńczy, despotyczny

27. Strategie diagnozowania rodziny W zakresie badania środowiska wychowawczego rodziny można dostrzec dwa ogólne kierunki: • diagnozę całościową • wybiórcze skupianie się na określonych cechach środowiska rodzinnego (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 126)

28. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza całościowa Dąży do przedstawienia ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. Nie przykłada się tu zbyt dużej wagi do szczegółowego rozpoznawania pojedynczych cech lub ich syndromów, lecz dąży się do określenia ogólnej „wydolności” wychowawczej rodziny lub do określenia stopnia zagrożenia rozwoju w tym środowisku (Jarosz, 2006, s. 20-21).

29. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny Przykładami całościowego podejścia do diagnozy rodziny stanowią typologie rodziny J. Piekarskiego (1987) i S. Kawuli (2007).

30. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego J. Piekarskiego (1987, s. 105-106) • środowisko wzorcowe – obejmuje wyłącznie wzorcowe cechy rodziny, • środowisko przeciętne – prezentujące zestawienie cech dominujących w zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów, • środowisko niekorzystne wychowawczo – składające się wyłącznie z typowych cech negatywnych, • środowisko dysharmonijne – w którym wzorce współwystępują z czynnikami negatywnymi

31. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny

32. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny

33. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny Pedagogiczna typologizacja rodzin S. Kawuli (2007, s. 180-182) • rodzina wzorcowa – stanowi środowisko optymalne, stwarza najlepsze warunki wychowawcze, wszystkie jej cechy mają lepsze parametry niż w rodzinie normalnej, • rodzina normalna – tzw. przeciętna rodzina, wiele jej cech występuje na poziomie najczęściej spotykanym w środowisku (np. statystyczna wielkość rodziny, zawód rodziców, powszechne warunki mieszkaniowe), charakteryzują ją takie warunki, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi dzieci,

34. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny • rodzina jeszcze wydolna wychowawczo – warunki wychowawcze, jak i ogólne funkcjonowanie rodziny, bywają czasami zachwiane, mimo zakłóceń czyni wysiłki, by poprawić swoją chwilowo niepewną sytuację, co udaje się jej bez interwencji z zewnątrz, • rodzina niewydolna – występują częste zaburzenia we współżyciu rodzinnym i niepowodzenia życiowe poszczególnych członków, „żyje z dnia na dzień”, często rodzina niekompletna lub na krawędzi rozbicia, o trudnej sytuacji ekonomicznej (wynikającej często z nieracjonalnego użytkowania środków materialnych),

35. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny • rodzina patologiczna – stanowi margines społeczeństwa, jej członkowie pozostają w kolizji z prawem (kradzieże, rabunki, przemoc, gry hazardowe, prostytucja, alkoholizm itp.), cechuje ją trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych.

36. Strategie diagnozowania rodziny Strategie diagnozowania rodziny Diagnoza wybiórcza W pedagogicznej diagnozie rodziny często odstępuje się od dokonywania całościowej charakterystyki środowiska wychowawczego rodzin na rzecz koncentrowania się na jej wybranych cechach. Badacz skupia się na najistotniejszych dla przebiegu i efektach wychowania cechach i warunkach rodzinnych, które rozpoznaje dokładnie i szczegółowo (np. oddziaływania wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, style wychowania, atmosfera wychowawcza, relacje interpersonalne między rodzicami a dzieckiem) (Jarosz, Wysocka, 2006, s. 132).

37. Diagnoza wybiórcza środowiska rodzinnego Kwestionariusz dla Rodziców do Badania Postaw Rodzicielskich M. Ziemskiej (1982) Skala Postaw Rodzicielskich w opracowaniu M. Plopy (2011) Analiza stylu wychowania w rodzinie M. Ryś (2004) Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy A. Guryckiej (1990)

38. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Oparty jest na przedstawionej przez autorkę koncepcji postaw rodzicielskich, zgodnie z którą występują cztery główne typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich: • odtrącająca • unikająca • zbyt wymagająca • nadmiernie chroniąca Zostały one wyznaczone w oparciu o główne rodzaje zaburzeń kontaktu rodziców z dzieckiem (nadmierny dystans – nadmierna koncentracja) oraz wiążące się z nimi cechy osobowości rodziców (dominacja – zbytnia uległość).

39. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej uległość (bezradność) unikanie nadmierna ochrona współdziałanie rozumna swoboda nadmierny dystans nadmierna koncentracja akceptacja uznanie praw odrzucenie nadmierne wymagania dominacja (górowanie) Schemat 2. Koncepcja postaw M. Ziemskiej – wymiary i ulokowanie postaw cząstkowych Źródło: Wysocka, 2007, s. 212

40. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • odrzucenie dziecka: • brak akceptacji zachowań i cech dziecka • negatywna jego ocena • zachowania agresywne i deprecjonujące wartość dziecka

41. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • unikanie dziecka: • ucieczka od kontaktu • brak zainteresowania sprawami dziecka • brak angażowania dziecka w sprawy rodziny i domu

42. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • nadmierna ochrona: • traktowanie dziecka jako młodszego niż jest • ograniczanie swobody • nadmierne zaabsorbowanie zdrowiem dziecka • wścibstwo i uzależnienie

43. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • nadmierne wymagania: • kontakt uporczywie korygujący • nadmierna i agresywna koncentracja na dziecku

44. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • akceptacja dziecka: • przyjęcie go takim, jakie jest • nieukrywanie przed nim uczuć, co pozwala na uczuciową niezależność • docenianie sukcesów dziecka

45. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • współdziałanie z dzieckiem: • aktywność w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów • zainteresowanie zabawą i pracą dziecka • angażowanie dziecka w zajęcia rodziny i domu

46. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • rozumna swoboda: • pozwalanie dziecku na niezależność i samodzielność • dbanie o jego zdrowie i bezpieczeństwo

47. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej • uznanie praw dziecka: • bez przeceniania i niedoceniania jego roli • szacunek dla indywidualności dziecka • szerokie stosowanie wyjaśnień i tłumaczeń • oczekiwania na miarę możliwości dziecka

48. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Narzędzie przeznaczone jest do wypełniania przez rodziców (każdego z osobna), którzy zaznaczają na czterostopniowej skali (S – zdecydowanie słuszne, s – raczej słuszne, b – raczej błędne, B – zdecydowanie błędne) stopień swojej zgodności z przedstawionymi twierdzeniami. Podstawą analizy formalnej jest arkusz obliczeniowy, zawierający klucz punktacji poszczególnych twierdzeń, które są przyporządkowane do odpowiednich czynników (skal): • górowanie • bezradność • koncentracja • dystans. główne typy zaburzeń kontaktu i relacji rodziców z dzieckiem

49. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Punktacja odpowiedzi Klucz L • Zdecydowanie słuszne S 3 • Raczej słuszne s 2 • Raczej błędne b 1 • Zdecydowanie błędne B 0 Klucz Ł • Zdecydowanie słuszne S 0 • Raczej słuszne s 1 • Raczej błędne b 2 • Zdecydowanie błędne B 3

50. Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Kwestionariusz dla Rodziców M. Ziemskiej Arkusz obliczeniowy – wyniki matki