تند آموز مقدماتی SPSS 11.5

تند آموز مقدماتیSPSS 11.5 دکتر احمد رضا شمشیری دستیار تخصص اپیدمیولوژی پاییز 1386

بهره گیری از این فایل آموزشی و دنباله روی از رهنمودهای آن، رافع نیاز به مشاوره با متخصصین آمار و افراد خبره در زمینه مورد مطالعه تان نمی باشد. پخش و استفاده صحیح از این فایل آموزشی به هر نحو خداپسندانه ای، از نظر بنده بلا مانع است. از کجا می خواهید شروع کنید؟ قسمت آنالیزها شروع برنامه برای خاتمه دادن به این برنامه، دکمه Esc را (روی صفحه کلید) فشار دهید.

برای کار با نرم افزار SPSS ابتدا مطمئن شوید این برنامه بر روی دستگاه شما نصب شده باشد. • بعد از آن برای باز کردن برنامه به ترتیب زیر عمل کنید: • روی دکمه start کلیک کنید. • روی All Programs کلیک کنید. • از لیستی که پیش روی شما باز می شود SPSS for windows را پیدا کنید و روی آن کلیک کنید. • از منوی جدید، روی SPSS 11.5 for windows کلیک کنید. چطوری؟

عجله نکنید! ممکن است برنامه کمی با تاخیر باز شود. بعد از باز شدن برنامه می بینید که آیکون برنامه در محل Taskbar ظاهر می شود. کجا!؟

برنامه SPSS، فقط اطلاعات طرح شما را در این پنچره نشان می دهد. اسم این پنجره SPSS Data Editor است. بعدها خواهید دید که نتایچ آنالیز طرح در پنچره دیگری به نام SPSS Viewer ظاهر می شود. از دو پنجره ای که باز شده است، به پنجره فعال (رویی) کاری نداریم؛ اگرچه گاهی کارها را راحتتر می کند. پس آن را با کلیلک روی دکمه Cancel ببندید. عجله نکنید! ممکن است برنامه کمی با تاخیر باز شود. بعد از باز شدن برنامه می بینید که آیکون برنامه در محل Taskbar ظاهر می شود.

برای آنکه پنجره برنامه را بهتر ببینیم، آن را Maximize کنید. روی دکمه مربوطه در بالا و راست پنجره، کلیک کنید.

همانطور که می بینید در پنجره SPSS Data Editor دو صفحه Variable View و Data View وجود دارد که با کلیک کردن روی هرکدام، وارد صفحه دلخواه می شوید.

برای شروع، اول روی همین صفحه یعنی Variable View، کار می کنیم. • هر ردیف در این صفحه، مربوط به مشخصات یک متغیر است. • در زير ستونName، شما بايد براي هر متغير يك نام مختصر انتخاب كنيد. اين نام نبايد بيشتر از 8 جزء داشته باشد. همچنين نام انتخابي فقط بايد از حروف و اعداد متعارف انتخاب شود (از فاصله و علائمی مانند نقطه، ويرگول، پرانتز و از اين قبيل استفاده نكنيد). درضمن، نام متغير حتما بايد با حروف آغاز شود. سعی نکنید از حروف بزرگ (capital) استفاده کنيد. (البته خیلی از این محدودیتها در نسخه های جدیدتر SPSS برطرف شده است.) • مثال: نام پيشنهادي شما براي متغير فرضي «قند خون نوبت اول» چيست؟ پيشنهاد من blodglc1 است؛ انگليسي است، از حروف بزرگ استفاده نشده، با عدد شروع نشده، از فاصله (space) استفاده نشده (فقط حرف و عدد دارد) و از 8 جزء هم بيشتر نيست. • راستی، با اضافه کردن نام هر متغیر، سایر خانه های همان ردیف، بصورت پیش گزیده، پر می شود که اگر لازم بود شما می توانید آنها را تغییر دهید. • نکاتی که بهترست همیشه بیاد داشته باشید و عمل کنید! • در تمام مراحل وارد کردن اطلاعات، چه براي كلمات چه براي اعداد، فقط از قلم انگليسي استفاده كنيد. • از وارد كردن اطلاعات و متغيرهاي اضافه كه جهت تجزيه و تحليل آماري كاربرد نخواهند داشت خودداري كنيد. • توجه داشته باشيد كه وجود يك متغير كه اطلاعات كامپيوتري را با پرسشنامه يا پرونده فرد تحت مطالعه ارتباط بدهد لازم است. بطور مثال بهتر است به هر پرسشنامه يك كد دلخواه (مثل شماره پرونده) بدهيد و از آن به عنوان متغير شاخص استفاده كنيد. بهتر است نام بيماران را بعنوان متغير شاخص در كامپيوتر وارد نكنيد. (منظور از «شاخص» در جملات بالا اينست كه هر فرد يا مورد تحت مطالعه، كد مخصوص به خود را دارد، منحصر بفرد است و تكراري نيست.)

در زير Label، عبارتي كه نشاندهنده نام كامل متغير و مفهوم يا منظور شما از Name (همان اسم حداكثر 8 جزئي) باشد را بنويسيد. تكميل اين قسمت اكيدا توصيه مي شود چراكه تجربه نشان داده است، اسامي انتخاب شده براي متغيرها، هر چقدر كه واضح و بديهي باشند، بعد از گذشت زمان و در مراجعات بعدي، مفهوم خود را از دست داده و گنگ و نامفهوم مي نمايند. Label ما را از اين سردرگمي نجات خواهد داد. در ضمن، آنچه كه شما در اينجا مي نويسيد (Label)، به عنوان تيتر متغير شما در خروجي آناليز داده هايتان ديده مي شود، نه اسم متغير (Name). در اين قسمت شما براي استفاده از حروف، اعداد و علامتها، هيچگونه محدوديتي نداريد. همچنين محدوديت فضا و نيز محدوديت استفاده از حروف بزرگ را نيز نداريد. با اين وجود توصيه مي شود با استفاده از حداقل كلمات، مفاهيم را بطور كامل منعكس كنيد. مثال: اگر شما براي متغير جنسيت بيماران، از اسم sex استفاده كرديد و مايل بوديد در خروجي آناليز داده ها، اسم متغير با حرف بزرگ نوشته شود، براي اين متغير در ستون Label، sex را با حرف اول بزرگ بنويسيد (Sex). يا براي مثال قسمت قبل، براي edulevel عبارت Educational level را به عنوان Label برگزينيد.

در قسمت ورود داده ها خواهيم گفت كه داده ها بايد بصورت عدد وارد شوند. بعضي از متغيرها از جنس عدد هستند مثل متغيرهاي سن، تعداد روز بستري يا تعداد گلبول سفيد در ميكروليتر يا درصد لنفوسيتها. در اين قسمت ما با اين متغيرها مشكلي نداشته و بنابراين ستون Values جلوي آن متغير را خالي رها كنيد. ساير متغيرها ماهيت عددي ندارند و اصطلاحا متغير كيفي ناميده مي شوند. مانند جنس (با مقياس زن-مرد)، ميزان تحصيلات (با مقياس بي سواد- زير ديپلم- ديپلم- دانشگاهي) يا گروه سني (با مقياس زير 35 سال- بين 35 تا 50 سال- بالاي 50 سال). داده هاي مربوط به اين متغيرها بايد به عدد تبديل شوند، پس به هر مقياس، يك كد يا عدد اختصاص دهيد و آن عدد را همراه با معني اش در ستون Values جلوي همان متغير بنويسيد. چطوری؟

برای فعال کردن خانه های ستون Value (و همچنین ستون Type)، در قسمت سمت راست هر خانه کلیک کنید. بدین ترتیب صفحه مربوطه باز می شود. در پنجره Value Labels که باز شده، در خانه Value کد مورد نظر خود را بنویسید (یک عدد) بعد در خانه Value Label معنی و مفهوم آن کد را بنویسید. وقتی که تمام کدها و Label ها را وارد کردید روی دکمه Ok کلیک کنید و همین کار را برای سایر متغیرها نیز تکرار کنید. حالا روی دکمه Add کلیلک کنید و بعد کد بعد و Label آن را وارد کنید.

ممكن است در پرسشنامه هاي تحقيقاتي، سوالها بصورت سوالهاي باز مطرح شده باشند. در اين صورت بايد براي تمام جوابهاي ممكن (كه مدنظر محقق هم باشد) كدهاي مشخصي درنظر گرفته شود و جوابهاي يكسان، كد يكسان بگيرند. گاهي اوقات پيش مي آيد كه برخي كدها فقط يك يا تعداد ناچيزي عضو دارند يا بعضي جوابها اصلا مورد نظر محقق نيست. در اين موارد بهتر است به اين جوابها كدي با مفهوم «و غيره» يا «ساير موارد» (Others) داده شود. • براي بعضي متغيرهاي كيفي، اگر مهم باشد، لازم است جهت نشان دادن نقص اطلاعات، از كد «اطلاعات در دسترس نبود» (Unavailable) يا «نامشخص» (Unknown) هم استفاده شود.

آخرین مطلبی که در این قسمت به عرض می رسد اینکه در مورد نوع متغیر (Type) بهتر است همان مورد پیش گزیده یعنی Numeric تغییر نکند. چون همانطور که گفته شد، قرار است در صفحه Data View فقط از اعداد استفاده کنیم. فقط اگر خواستید از متغیر تاریخ استفاده کنید، روی گوشه راست خانه Type مقابل آن کلیک کنید و Type آن متغیر را به Date تغییر دهید. توجه : پس از اتمام كار در هر مرحله، فایل خود را ضبط کنید تا اطلاعات محفوظ بمانند (این کار را با نگه داشتن دکمه کنترل (Ctrl) از صفحه کلید و زدن دکمه S بطور همزمان انجام دهید). اولین بار برنامه از شما می خواهد که برای فایل خود یک نام انتخاب کنید و محل ضبط ان را در رایانه مشخص کنید. اسمی که برای فایل خود می گذارید در بالاترین قسمت پنجره SPSS و در گوشه چپ نشان داده می شود. حالا با کلیک روی Data View به صفحه مربوطه وارد شوید.

در این صفحه همانطور که می بینید، اسم متغیرهایی که قبلا در Variable View تعریف کردیده بودید، بصورت خودکار در بالای ستونها نوشته شده است. اگر نشانگر ماوس را روی این اسامی نگه دارید (بدون آنکه کلیک کنید) با اندکی مکث، Label آن ممتغیر در مستطیل زرد رنگی نمایش داده می شود؛ امتحان کنید! • همچنان از قلم انگليسي براي وارد كردن اطلاعات استفاده كنيد. • حالا زير ستون مربوط به هر متغير، داده هاي هر فرد مورد مطالعه را به ترتيب وارد كنيد. • فراموش نكنيد كه تمام داده ها بصورت عدد وارد مي شوند. يعني از هيچ حرف يا علامتي نبايد استفاده شود. اطلاعات مربوط به متغيرهاي عددي كه خودشان عدد هستند و داده هاي مربوط به متغيرهاي كيفي را نيز كه كدبندي كرده بوديد. • از آنجاييكه معتقدم در تمام سيستمهاي ورود اطلاعات، بايد يك متغير با عنوان شماره رديف (Serial number) وجود داشته باشد (حتي اگر محقق متغيرهايي مانند شماره پرونده يا كد بيمار را نيز وارد كند)، پیش از همه، اين متغير را وارد کنيد.

براي جلوگيري از دوباره كاري هاي بعدي و براي تاكيد بيشتر چند مورد را كه به تجربه ديده شده است ذكر مي كنم: • اگر اعداد شما اعشار دارد مثلا يازده و نيم آنرا بصورت يازده نقطه پنج وارد كنيد نه بصورت يازده مميز پنج. • اگر متغير مورد نظر بصورت درصد است، از علامت درصد استفاده نكنيد. • اگر عددي كه وارد مي كنيد بصورت عدد علمي يا بصورت توان دار است، آن را بصورت يك عدد حقيقي ساده تبديل و سپس وارد كنيد. • اگر عددي كه در پرسشنامه وارد شده، بجاي يك عدد بصورت فاصله بيان شده است، مثل 10 تا 20 درصد، در اينجا بايد تمهيدي بينديشيد و عدد مناسبي را جايگزين آن كنيد.

در این قسمت، دو ستون مربوط به متغیرهای کیفی هستند که قبلا برای آنها کد تعریف کرده بودیم. همانطور که می بینید در زیر این متغیرها (متغیر جنسیت و سطح تحصیلات) کد مربوط به هرنفر وارد شده است. حال اگر خواستید در همین صفحه، Label کدهای هر نفر را ببینید، روی منوی View کلیک کنید و از صفحه ای که باز می شود روی گزینه Value Labels کلیک کنید. نگاه کنید ... در اینجا اطلاعات 100 نفر بصورت فرضی (غیر واقعی) وارد شده است. داده ها و تجزیه و تحلیلهای بعدی صرفا جنبه آموزشی داشته و لزوما مبنای علمی ندارند.

حالا که مطمئن شدید که داده های وارد شده بی نقص و کامل است ... فرض کنید بخواهید براساس متغیرهایی که وارد کرده اید، یک متغیر جدید بسازید. مثلا بخواهید از روی متغیر وزن و قد، متغیر جدید «شاخص توده بدن» را با نام bmi بسازید. فرمول آن اینست: وزن به کیلوگرم، تقسیم بر مجذور قد به متر. برای اینکار باید دستور Compute را از منوی Transform اجرا کنید. ببینید ... هر چند دقیقه و در پایان کار، حتما اطلاعات را ضبط کنید (این کار را با نگه داشتن دکمه کنترل (Ctrl) از صفحه کلید و زدن دکمه S بطور همزمان انجام دهید). قبل از شروع هر کار دیگر، داده های وارد شده را کنترل کنید تا ناخواسته داده ای اشتباه وارد نشده باشد (مثلا سن کسی اشتباها خیلی زیاد یا خیلی کم ثبت نشده باشد). برای اینکار راههای مختلفی وجود دارد، از جمله نگاه کردن به داده های مینیمم و ماکزیمم هر متغیر که بعدا روش آن را می آموزید. همچنین مطمن شوید که خانه ای خالی نمانده باشد.

در صفحه ای که باز می شود، در قسمت بالا و سمت چپ، در مستطیل Target Variable، اسم متغیر جدیدتان را بنویسید؛ مثلا bmi اگر خواستید Label هم تعریف کنید، می توانید روی دکمه زیر آن کلیک کنید و Label آن را بنویسید. کار دیگری که می توانید بکنید اینست که بعد از ساخته شدن متغیر جدید، Label آن را در صفحه Variable View وارد کنید. کمی که پایینتر بیایید، در یک مستطیل بزرگ لیست متغیرهایتان را می بینید. حالا باید طبق فرمولی که درنظر دارید، مرحله به مرحله متغیرهای مورد نظر خود را از این لیست انتخاب و با کلیک کردن روی مثلث کوچک سیاه رنگ (کنار مستطیل لیست متغیرها) آنها را به مستطیل Numeric Expression منتقل کنید و مابین آنها از علائم محاسباتی (چهار عمل اصلی و غیره) استفاده کنید. برای اعمال پیچیده تر مانند لگاریتم گیری و از این قبیل، باید از مستطیل Functions استفاده کنید. هرجا به مشکلی برخورد کردید، دکمه Help را بزنید و از خود SPSS کمک بگیرید! بعد از اینکه فرمولتان کامل شد، دکمه Ok را بزنید. با اینکار یک متغیر جدید به متغیرهای قبلی اضافه می شود. این متغیر جدید بعد از همه متغیرهای قبلی جای می گیرد یعنی به عنوان آخرین متغیرهای فعلی. ببینید ...

حال مطلبی دیگر. فرض کنید که بخواهید از متغیرهای موجود، متغیر دیگری بسازید که مثلا آن متغیر، دسته بندیهای متفاوتی نسبت به متغیر اصلی داشته باشد. مثلا بخواهید از روی متغیر کمی سن، متغیر کیفی (گروه سنی) با طبقات مشخصی (مثلا گروه کمتر از 35 سال، گروه بین 35 تا 50 سال و گروه بالای 50 سال) بسازید. یا بخواهید از روی متغیر کیفی 4 حالته سطح تحصیلات، متغیر کیفی دو حالته ای با دسته بندی جدید (زیر دیپلم و دیلمه به بالا) بسازید. به عنوان مثال مورد اخیر را انجام می دهیم ...

مطابق فلوچارت زیر مسیر تجزیه و تحلیل داده های خود را انتخاب کنید. آمار تحلیل آمار توصیفی

در پایان، امیدوارم که این مجموعه مختصر، برای آغاز کارتان با نرم افزار SPSS مفید هم بوده باشد. • مجددا تاکید می کنم، تقریبا هیچ کس نیست که در مراحل مختلف تدوین، اجرا و تجزیه و تحلیل مطالعات پژوهشی، علاوه بر مشاوره علمی، از مشاوره متدولوژیک و آماری بی نیاز باشد. بنابراین همیشه کارهای خود را با افراد متخصص آماری خبره کنترل کنید. • لطفا هر گونه پیشنهاد یا اشکال و ایرادی در آن را به اینجانب منعکس فرمایید. محبت می کنید. ar_shamshiri@yahoo.com • هرگونه استفاده سالم و سازنده از این فایل، از نظر بنده بلامانع است. • موفق باشید.

تند آموز مقدماتی SPSS 11.5