Mühendislik Etiği

1. Mühendislik Etiği Doç. Dr. Çiğdem Göksel 23Mart2010_CG

2. Etik-Ahlak İlişkisi • “İnsan ahlak sahibi olabilmek için önce etik sahibi olmalıdır. “(Ricoeur).” • “Erdemlere sahip olma –fakat erdeme benzer şeylere ya da onun suretine değil- içsel iyilere ulaşmak için zorunludur; ama diğer taraftan, zenginlik, ün, güç olarak ifade edilen dışsal iyilere ulaşmayı da kesin bir şekilde engelelleyebilir.” (MacIntyre) 23Mart2010_CG

3. “Günlükyaşamdakiahlakitartışmalardakarşımızdakini, • tutum, tavır, davranışyadaeylemimizinsorumluluğunukişiselolaraküstlendiğimize, • eleştirelitirazlarakarşı “iyi” gerekçelerlesavunmayahazırolduğumuza, • eylemimizintemelindeahlakibiramaçolduğuna, • gerekçelerimizinsahiciliğivedürüstlüğüneiknaetmek, • en azındanonunbuamaçlarımızıbizeteslimetmesinisağlamakdurumundayız.” Anne Marie Pieper “Etiğe Giriş” 23Mart2010_CG

4. Immanuel Kant “Dünyada hiçbir şey başkalarının hakkından daha kutsal değildir.” ”Öyle hareket et ki,senin hareketlerinin yasası, aynı zamanda başka insanların hareketleri için de bir ilke ve yasa olsun” 23Mart2010_CG

5. KANT’ın Özgürlük Etiği • Kant için özgürlük, doğadan, dışarıdan gelmeyen, kendi nedenselliği olan bir determinasyondur. Bu determinasyonu ”saf isteme”, ”pratik akıl” veya “vicdan” sağlar. Pratik aklın veya vicdanın koyduğu yasaya göre hareket etmek “özgür olmaktır”. • Kant’a göre, insan mutluluk peşinde koşmakla onu elde edemez. İnsan ancak, mutlu olmayı hak etmeye çalışabilir. Bunun için de, insanın hiçbir dış amaca, hiçbir dış motife bağlı kalmadan ahlak yasasına, kendi vicdanına, pratik aklına göre, iyiyi istemeye dayanarak hareket etmesi yeterlidir. 23Mart2010_CG

6. Değerler Etiği • İnsanın eylem ve yapıp-etmeleri, her gerçek varlık alanı gibi bir varlık alanıdır. Bu varlık alanını açıklayan ilkeler “değer “ olarak adlandırılır. • Antropoloji ve ontolojide, insanın bütün eylemlerinin değerler tarafından yönetildiği kabul edilir. Bu nedenle, değerler etiğin araştırma alanına girerler. Antropoloji : İnsanın kökenini, evrimini, biyolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bilim, insan bilimi insanbilim; İnsanı, fizik, piskolojik, moral, etnolojik ve evrim ile cezai bakımdan inceleyen bilim dalı  Ontoloji: Varlıkbilim; asıl olarak kavramı ve türleri üzerinde duran bu yolla bazı felsefi sorunları açıklamaya çalışan bilim Duyularla kavranamayan varlığın, maddesiz yapısını inceleyen bilim dalı; varlıkbilim 23Mart2010_CG

7. Değer Kavramı • Değer veya maddi değer, insan eylemleriyle gerçekleştirilmiş olan bir meta dünyasından bağımsız olarak, a priori özel bir sezgi aracılığıyla, değer nitelikleri açısından ideal nesneler olarak somutlaştırı-labilir ya da duyumsanabilirfenomenlerdir. Buna göre değerler; • özerkbirvaroluşasahiptir, • bağımsızolarakvarolurlar, • kendindevarlıkniteliğigösterirler, • duyularlaalgılanamazlar, • ancakiçselgörüileduyumsanırlar, • zihinselamaobjektifniteliğesahip olaraktanımlanmaktadır. Değer bir anlam-önem ilişkisidir. 23Mart2010_CG

8. Değer Kavramı • Her türlü insan faaliyetinin en tayin edici özelliği belli bir amaçla belirlenmiş olmasıdır. İnsan önüne bilinçli olarak seçtiği amaç ve hedefleri koyarken, bu amaç ve hedeflerin yöneldiği nesneleri kendi bireysel ihtiyaçlarıyla ya da toplumsal ihtiyaçlarla ilişkilendirir. • İnsanların belli bir tarihsel-toplumsal pratiği içindeki belli bir tarihsel toplumsal düzenin ürünüdür, değerler. • İnsanın kolektif ya da tek özne olarak, gerek doğayla gerekse de toplumla kurduğu ilişkinin yanısıra bu ilişkilerin hem öznesi hem de nesnesi olarak kendisiyle kurduğu ilişki de değer sorunsalının anlaşılmasında belirleyicidir. 23Mart2010_CG

9. Değeri duyumsama • Değeri duyumsama, değeri hem kendinde, nasılsa öyle, hem de diğer değerlerle ilişkili olarak kavramak demektir. Böylece, değerlerarasındakinitelikselfarklılıklardanbirdeğerlerhiyerarşisiortayaçıkar. • Bu aynızamanda, hangideğerlereöncelikverileceğiniyadahangilerininsonrayabırakılacağınıbizesöyler. • Buna göre, belli birdurumda, sözkonusudeğerleriçindenhiyerarşikdüzlemdeki en üstdeğergerçekleştirildiğinde o eylemahlakiolur. 23Mart2010_CG

10. Değerler Hiyerarşisi 23Mart2010_CG

11. “Değer Körü” • Değerlerinnesneldünyasıinsanlarınahlakipratiğinidüzenler. Ancak, burada“ahlakisezginin”yada “ahlakideğeriduyumsamanın”tüminsanlardaaynıolduğuvarsayılmaktadır. • Kimdeahlakisezgieksikse o insan“değerkörüdür”. Başkabirdeyişleahlakiboyutueksiktir. • Nasılgözlerigörmeyenbirinerenklerarasındakifarklarıargümanlarlaaçıklamakzorise, değerkörüne de değeriduyumsamasıöğretilemez, olsaolsaonunbirdenbiredoğruyugöreceğiniumutedebiliriz. 23Mart2010_CG

12. Kişi Eyleminin Değerlendirilmesi • Kişinin, yaşarken her yaptığı, bütün arka planıyla birlikte her davranış ve tutumu bir eylemdir. Eylem, amaçlı bir yapma ya da yapmamadır. • Yapmanın görüntüsü bir davranış, yapmamanın görüntüsü ise bir tutumdur. • Kişi eylemleri, ilişkiyi yaşantılayan kişiler bakımından, ilişkinin yaşandığı gerçek koşullar bakımından, tektir. 23Mart2010_CG

13. Etik İlişki • Etik ilişki, kişinin ister yüzyüze gelsin, ister gelmesin diğer insanlarla, eylemde bulunarak yaşadığı ve değer sorunlarının söz konusu olduğu ilişkisidir. • İnsanlararası ilişki, insan merkezli alınarak ve/veya toplum merkezli olarak değerlendirilebilir. • Model, • toplumsal ve toplumsal olmayan değer sorunları ile • ilgili ilkeler ve normlar kullanılarak ortaya konan, • işlevsel ilişkiler ya da toplumsal ilişkiler kurma olanakları bütünüdür. 23Mart2010_CG

14. Edim; yapılmış, gerçekleşmiş iş, amel, fiil. İnsan davranışı 23Mart2010_CG

15. Değer biçme.. (inanma edimi) • Değer atfetme, bir eylemin, onu değerlendirenin ilgili sonuçları açısından değerlendirmesidir. Eylemi değerlendirene sağladığı yarar ya da yol açtığı zarar, eylemin değeri olarak eyleme atfedilir. • Eyleme değer biçme, değerlendirenin grup üyeliğine bağlı olarak özel değer yargıları ile yalnızca davranışı hesaba katarak değerlendirmesidir. • Salt değer yargılarıyla yapılan değerlendirme, ezbere bir değerlendirmedir. Hangi değer yargısından hareket ediliyorsa ona göre bir sonuç çıkacaktır. 23Mart2010_CG

16. Eylemi anlamak...(bilgi edimi) • Doğru bir değerlendirme yapabilmek için eylemi anlamak, o eylemin ne gibi öğelerden oluştuğunu bilmek gerekir. • Eylemi anlamak demek, kişiyi o eyleme sürükleyen koşulları ve nedenleri anlamaya çalışmak demektir. • Bu anlama edimi için o eylem hakkında “bilgiye” gereksinim vardır. • Bilgiyi kullanmadan salt teoriden hareket ederek bir durumu değerlendirmeye çalışmak ezbere değerlendirme anlamına gelir. • Ahlaklar ve normlar bilgi değildir. Ahlak: (Hulk.C.) Huy, tabiat. İnsanın davranış tarzı, tutum ve tavrı, bir cemiyette makbul ve iyi sayılan davranış kuralları. Bu kural ve kaideleri inceliyen ilim. Ahlâkın kaynağı ve mahiyetini inceliyen felsefe.Filozoflar hangi hareketlerin iyi, hangilerinin kötü olduğu ve insanın neden ahlâk kaidelerine uyması gerektiği konusunda ortak bir fikre varamadılar. Kimi menfaati, kimi saadeti, kimi de vazifeyi ahlâkın temeli saydı. İslâm ahlâkı ise ahlâkın temeli Allah'ın emrine uygunluğu ve gaye olarak da Allah rızası 23Mart2010_CG

17. Temel ETİK Modelleri Herhangi bir eylemin etik açıdan değerlendirilmesinde etik karar verme sürecinin temelini oluşturan üç yaklaşım söz konusudur. Bu yaklaşımlar; • Tutarlılık, (öznel etik modeli) • Sonuçlar, (nesnel etik modeli) • Önemseme, (sorumluluk etiği) Bu yaklaşımların her biri ayrı ayrı etik kuram olarak geliştirilmiştir ve birçok etik sistemin temellerini oluştururlar. 23Mart2010_CG

18. Tutarlılık • Tutarlılıkkuramınagöre,kişinineylemlerikendiyapılandırdığıilkeleriylene kadartutarlıolursa,kişi o kadaretiktir. • Etikdavranış, ahlakiyargıveahlakidavranışolarakelealınırsa, tutarlılıkbuikisininbirbütünoluşturduğunusavunur. • İçselleştirilmişeylemkavramı, tutarlılığıifadeedendeyimlerdenbiridir. • Birkişi belli birdurumdaahlakiaçıdan ne yapmakzorundaysa, benzerdurumlardakitümdiğerkişiler de onuyapmayazorunluolmalıdır. • Bu yaklaşım “diğerinsanlara,onlarınsananasıldavranmalarınıistediğingibidavran” altınkuralıylaevrenselleştirilir. 23Mart2010_CG

19. Tutarlı olmak..? • Bir kişi belli bir durumda ahlaki açıdan ne yapmak zorundaysa benzer durumlardaki tüm diğer kişilerin de onu yapmaya zorunlu olması.. • Aynı kişinin de “bunu” benzer durumlarda ve tüm kişilere uygulamaya hazır olması.. • Bir yaşantıdan diğerine genelleme yapma.. • Bir davranış veya tutumu kavramsallaştırma.. 23Mart2010_CG

20. Sonuççu Yaklaşım • Sonuççu yaklaşımda, başlangıç noktası kurallar değil hedeflerdir. Eylemler,bu hedeflere ne ölçüde ulaştıklarına göre değerlendirilir. • Bu yaklaşım yararcılık olarak da adlandırılır. Yararcılık, olası tüm yararlı sonuçları çıkarır, bunları olası zararlı sonuçlara karşı tartar ve “en fazla insan için en büyük mutluluk ya da gönenci sağlayan eylemi gerçekleştirir”. 23Mart2010_CG

21. “Benlik” Gelişim Modeli • Sonuççuyaklaşımda, birkişininetikolupolmadığısorusununcevabı, onanedenbaktığımızaveyaneyebaktığımızabağlıolarakdeğişir. • Burada, bir“benlikgelişimmodeli”negereksinimvardır. • Benlikyapılandırması, fizikselgerçekliktenbaşlayıpkavramsaltutarlılığaulaşanbirgelişmesüreciizlerveinsanınçocukluktanerginliğegeçişindekievreleriiçerir. • Ahlakiyargılamakişininbenlikgelişimevresinegörefarklılıkgösterecektir. • İlkokuldakibiröğrencidenbeklenenahlakidavranışileüniversitemezunundanbeklenenahlakidavranışbenlikgelişimineuygunolarakfarklıolur. 23Mart2010_CG

22. Evrenselleştirme Sınaması • Herkes,benim şu anda yapmayı düşündüğüm şeyi yapsaydı ne olurdu?” • Herkes böyle davransa “iyi”olur mu? • Herkesin bunu yapmasının sonuçları, yapmamasının sonuçlarından daha “iyi”olur mu? 23Mart2010_CG

23. Önemseme • Önemseme etiği, duruma verilen tepkiye odaklanır. • Tutarlılık ve sonuçlar yaklaşımları, bilişsel sorumluluk biçimlerine başvururken, önemseme kişisel olanı görmeyi de vurgular. • Etik bir topluluğun üyeleri birbirlerini önemserler. • Dünyada ve Dünyaya neler olduğunu önemsemek, herhangi bir ciddi araştırmanın önkoşuludur. 23Mart2010_CG

24. Önem vermek.. • Önem vermek, mantık ya da adaletle ilgili bir konu değildir. Sorumluluk etiği olan kişi, ödev duygusuyla değil, duyarlı bir karşılıklılık duygusuyla başkalarının kaygılarına tepki verir. • Komşusuna veya arkadaşına bu duyguyla nasılsın? diye soran bir kişi, “seni de benim gibi kabul ediyorum ve soruyorum”demektedir. 23Mart2010_CG

25. Etik yargılamada ve eylemde; tutarlılık,sonuçlar ve önemseme yaklaşımları birlikte düşünülmelidir. Borrom düğümü, bu üç yaklaşımın kenetlenmesini gösterir. Halkalardan birini çözerseniz sistem dağılır. Borrom düğümünün özellikle vurguladığı şey, yaklaşımlardan hiçbirinin ayrıcalığının olmadığıdır. Borrom Düğümü 23Mart2010_CG

26. Etik ikilem • Kendi öz-çıkarımı ve haklarımı, başkalarının haklarına müdahale etmeden nasıl uygulayabilirim? • Kendime, aileme, arkadaşlarıma, genel olarak tüm insanlara karşı, içinde yaşadığım çevreye ve doğaya karşı bazı zorunlulukları ve sorumlulukları içeren etik bir yaşamı nasıl sürdürebilirim? 23Mart2010_CG

27. EtikGerekçelendirmeveTemellendirmeler • Ahlaki eylem ve yargılar üzerinde etik tezleri açıklayıp temellendiren farklı yöntemler bulunmaktadır. • Gerek bir eylemin ahlakiliğinin tartışıldığı durumlarda gerekse ahlaki bir yargıya ulaşmak için kişinin kendisinin ya da bir başkasının geçmişte ya da gelecekteki eylemleri hakkında fikir yürüttüğü durumlarda, hem eylemi hem de eylemde ifadesini bulan ahlaki yargıyı haklı kılabilecek “iyi” gerekçeler öne sürülmesi gerekir. 23Mart2010_CG

28. Gerekçeler, çeşitliilişkilendirmeyöntemlerikullanılaraksunulabilir: • Somut bir gerçek ve somut bir olguyla ilişkilendirme • Duygularla ilişkilendirme • Olası sonuçlarla ilişkilendirme • Ahlak yasalarıyla ilişkilendirme • Ahlaki yetkinlikle ilişkilendirme • Vicdanla ilişkilendirme 23Mart2010_CG

29. Somutbirgerçekvesomutbirolguylailişkilendirme • Söz konusu davranışın, tutum ve eylemin kurallara uygunluğunu, nesnelliği sayesinde garanti edecek bir olguyu kullanma yöntemidir. • Salt yardım etme kurallarını benimsetecek bir sosyal uzlaşma durumunda eylemde bulunma zorunluluğu doğar ve eylem artık ahlakiliği açısından sorgulanmaz, olsa olsa etkisi ya da başarısı sorgulanabilir. 23Mart2010_CG

30. Duygularlailişkilendirme • Kendimizde ve diğer insanlarda var olduğunu ima ettiğimiz duygu ve duyarlıklar belli bir eylem biçiminin gerekçesi olarak gösterildiğinde, eylem bir dereceye kadar açıklanır ve anlaşılır kılınır, fakat onun ahlaki açıdan haklılığı ortaya konmuş olmaz. • Zira istediği kadar yoğun olsun hiçbir duygu (sevgi, nefret, beğenme, iğrenme vb.) ahlaki bir norm gibi bağlayıcı bir ölçüt olmaz. 23Mart2010_CG

31. Olasısonuçlarlailişkilendirme • Bir eylemin neden yapılması ya da yapılmaması gerektiğinin gerekçesi olarak onu olumlu ya da olumsuz sonuçlarla ilişkilendirme yolu, yararcılığı biricik açıklama ve gerekçelendirme anlayışı olarak benimsenmiş argüman sunma biçimidir. Argüman; Delil, neden, işaret, iz, gerekçe olarak dayanılan,gerekçe Bir şeyi desteklemek ya da çürütmek için ileri sürülen neden, tanıt Kanıt 23Mart2010_CG

32. Ahlakyasalarıylailişkilendirme • Bir eylemin ya da bir eylem hakkındaki bir yargının ahlaki olduğunu ileri sürebilmenin bir başka yolu da, söz konusu eylemi, çoğunlukla yazılı olmayan ve öylece benimsenmiş norm ya da kural kataloğu gibi anlaşılan ahlak yasalarıyla ilişkilendirmektir. • Fakat eylemin ahlaki açıdan haklılığını sürdürebilmesi için bu yasaların geçerliliğinin sürekli kontrol edilmesi şarttır. 23Mart2010_CG

33. Ahlakiyetkinlikleilişkilendirme • Bir eylemi ahlaki olarak temellendirebilmek için bazen belli bir kabul görmüş kişi ya da kurumların otoritesine de başvurduğumuz olur. • Ahlaki konularda hiç kimse eylemlerini temellendirme yükümlülüğünü başkasına devrederek kişisel sorumluluğundan kurtulamaz. • Aynı şekilde bir kimse kendi ahlaki yetkinliğini şaşmaz bir ahlaki kurum olarak göremez ve kendi taleplerini temellendirmeden başkalarına ne yapmaları gerektiğini dikte edemez. 23Mart2010_CG

34. Vicdanla ilişkilendirme • En son ahlaki merci olarak vicdana dayanmak , eylem ve davranışlarımızı meşru kılmanın en yaygın ve benimsenmiş yoludur. • Vicdan da şaşmaz değildir, dolayısıyla vicdanın buyurduğunu ve yasakladığını eleştirel bir değerlendirmeden geçirmemiz gerekir 23Mart2010_CG