Państwo a gospodarka rynkowa

1. Państwo a gospodarka rynkowa Prezentacja dla nauczycieli NBP 9 marca 2007 Adam Kot Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych

2. Plan • Rola państwa w gospodarce • Finanse publiczne

3. 1. Rola państwa w gospodarce

4. Miraż darmowego lunchu • ”There’s no such thing as a free lunch” • Milton Friedman • Za dobra „bezpłatne” (np. edukacja, służba zdrowia) płaci budżet? • Dobra „bezpłatne” • finansowane z podatków = społeczeństwo płaci • społeczeństwo płaci, ale nie decyduje kto dostaje pieniądze • Skutek: nagradzani „zaprzyjaźnieni” (marny produkt przy dużych kosztach), a nie najbardziej efektywni (dobry produkt przy najniższych kosztach)

5. Budżet państwa (0)

6. Wydatki publiczne – po co? • Non-excludability • Free rider problem • Cele wydatków publicznych: • Zapewnienie podstawowych dóbr publicznych • bezpieczeństwo wewnętrzne: policja • bezpieczeństwo zewnętrzne: obrona narodowa • egzekucja prawa: sądownictwo • infrastruktura • 2. „Sprawiedliwy” podział: redystrybucja dochodu

7. Większe wydatki publiczne efekt bezpośredni • Większe wydatki publiczne • Mniejsze wydatki publiczne

8. Większe wydatki publiczne efekt bezpośredni + pośredni • Większe wydatki publiczne • Mniejsze wydatki publiczne

9. Państwo – podstawowe funkcje • tworzy i egzekwuje prawo • chroni prawo własności • arbiter + strażnik porządku • zapewnia bezpieczeństwo • zapewnia funkcjonowanie rynku i egzekwowanie umów • jest właścicielem?

10. Państwo właścicielem i zarządcą • Własność państwowa zapewnia efektywność przedsiębiorstw i jest źródłem dochodów dla budżetu • W idealnym świecie: państwo = światły władca działający w interesie obywateli • W rzeczywistości: państwo = urzędnicy • Dlatego zwykle: • interes urzędników = interes jednej grupy (nacisku) • interes urzędników = interes polityków chcących zdobyć lub zachować poparcie społeczne • Miękkie ograniczenie budżetowe (podatnik pokrywa straty) • Perwersyjne bodźce (im bardziej deficytowe przedsiębiorstwo, tym większe dotacje)

11. Własność prywatna i państwowa • Własność prywatna zwykle zapewnia lepsze gospodarowanie od własności państwowej (publicznej)? • Bo inne bodźce

12. Własność prywatna • Cechy firm prywatnych: • Cel: maksymalizacja zysku (jasne kryterium oceny efektywności) • Mechanizm zmuszający do dobrego gospodarowania: • właściciel (nadzorca bezpośredni lub pośredni) • presja rynkowa (konkurencja). • Twarde ograniczenie budżetowe – efektywna alokacja zasobów • Efekt: zwiększanie produktywności i podnoszenie jakości produktów • Kara za złe gospodarowanie: strata - zmniejszenie majątku właściciela. • Wynagrodzenie zależne od produktywności pracownika  opłaca się wysilać

13. Własność państwowa • Cechy firm publicznych: • Cel: ??? (brak kryterium oceny efektywności) • Brak mechanizmu zmuszającego do dobrego gospodarowania, bo … • Własność publiczna = brak rzeczywistego właściciela •  brak bodźców do maksymalizacji zysku •  brak bodźców do zwiększania produktywności i podnoszenia jakości produktów • Miękkie ograniczenie budżetowe (im większa strata, tym większa dotacja) – nieefektywna alokacja zasobów • Wynagrodzenie niezależne od produktywności pracownika  nie opłaca się wysilać

14. Wyniki firm prywatnych i państwowych • Firmy prywatne są lepiej zarządzane od państwowych, dlatego mają lepsze wyniki finansowe od firm państwowych. Wyniki za 2005 r. (GUS)

15. Gospodarka rynkowa a centralnie planowana

16. Gospodarka rynkowa • Ludzie dokonują dobrowolnej wymiany na rynku • Konsumenci decydują co jest produkowane • Rynek • Podstawowa funkcja: ustalanie cen • Podstawowa funkcja cen: informacja o rzadkości dóbr (lub czynników produkcji) • Państwo • chroni prawo własności • zapewnia i gwarantuje wywiązywanie się z umów

17. Gospodarka centralnie planowana • Brak wolności gospodarczej • - „społeczeństwo na łasce władzy” • Dominująca forma własności: publiczna • - patrz poprzednie slajdy • Państwo (urzędnicy) • określa kto, co, za ile produkuje • Brak rynku • Brak cen rynkowych •  brak informacji o rzadkości dóbr •  nieefektywa alokacja zasobów (niedopasowanie struktury podaży do popytu: niedobór jednych produktów, nadmiar innych)

18. Gospodarka centralnie planowana

19. Państwo a wzrost gospodarczy mniejsze wydatki publiczne, mniej regulacji państwa => => szybszy rozwój gospodarczy Źródło: OECD

20. Rola państwa w gospodarce • Co państwo musi robić? • Dostarczać dobra , których obywatele nie mogą nabyć sami, a które są im niezbędne. • Bezpieczeństwo (zewnętrzne i wewnętrzne) • Stanowienie i egzekwowanie prawa • Polityka zagraniczna

21. Rola państwa w gospodarce Rozpoczęcie działalności gospodarczej Czas (w dniach) Koszt (% rocznego dochodu per capita) Dochodzenie należności Czas (w dniach) Koszt (%. należności) Źródło: World bank, Doing Business in 2006.

22. Rola państwa w gospodarce • Co państwo może robić? • Dostarczać dobra , które przynoszą korzyści nie tylko bezpośredniemu konsumentowi, ale i reszcie społeczeństwa np. • Drogi • Badania profilaktyczne • Edukacja

23. Rola państwa w gospodarce • Czego państwo nie powinno robić? • Dostarczać dóbr , które przynoszą korzyści tylko wybranym grupom, gdyż oznacza to de facto szkodę dla reszty społeczeństwa, np. • Utrzymywanie nierentownych przedsiębiorstw • Cła nakładane w celu „ochrony rodzimej przedsiębiorczości” • Świadczenia na rzecz wybranych grup społecznych

24. Rola państwa w gospodarce • Czego państwo nie powinno robić? • Krępować wolności gospodarczej poprzez np. • Pozwolenia, koncesje, przepisy itp. • Tworzenie i utrzymywanie monopoli • Kontrolę cen • Kontrolę płac

25. Rola państwa w gospodarce • Mit 1 : Państwo dobrobytu • Państwo dostarcza darmowych dóbr obywatelom, dlatego też w tych krajach, gdzie państwo jest bardziej aktywne żyje się lepiej. Nawet ci, którzy nie mają pracy lub zarabiają mniej mogą żyć na godnym poziomie. • Wyższe wydatki państwa to większy popyt. Zwiększenie popytu prowadzi zaś do wzrostu produkcji i przyspieszenia rozwoju gospodarczego. W ten sposób wszyscy korzystają z dobrodziejstw dobrobytu .

26. Rola państwa w gospodarce PKB per capita (w dlarach międzynarodowych z roku 1990) w roku 1950 i 1990 Źródło: Maddison A., The World Economy A Millennial Perspective, OECD, Paris 2001.

27. Rola państwa w gospodarce • Mit 2: Państwo powinno regulować gospodarkę • Ingerencja państwa w działalność gospodarczą nie powoduje spowolnienia tempa wzrostu gospodarki. Urzędnicy dobrze wiedzą, jak pokierować gospodarką, aby rozwijała się ona z pożytkiem dla całego społeczeństwa

28. Rola państwa w gospodarce Składowe indeksu wolności gospodarczej Instytutu Frasera we Francji i w Irlandii w 1990 roku, w 2001 roku. PKB per capita w cenach stałych w dolarach z 1995 roku (1990=100). Źródło: Instytut Frasera; World Bank. World Development Indicators 2003.

29. Rola państwa w gospodarce • Mit 3: Kapitalizm tak, ale z ludzką twarzą! • Tam, gdzie państwo nie wpływa na redystrybucję dochodu, bogacą się tylko bogaci, zaś biedni stają się jeszcze biedniejsi. W efekcie mamy do czynienia z narastającymi nierównościami w dochodzie poszczególnych grup społecznych. Zależność między poziomem dochodu na głowę a dochodem uzyskiwanym przez 20 proc. najbiedniejszych obywateli. Źródło: David Dollar, Aart Kraay, Growth is good for the Poor, Development Research Group, The World Bank. Relację uzyskano dla próby 137 krajów

30. II. Finanse publiczne

31. Co to jest budżet państwa (0)

32. Co to jest budżet państwa? (1) Koncepcja 1: Worek bez dna Konsekwencje: Można z niego obdarować jednych bez szkody dla innych Pomysły: Z budżetu można sfinansować dowolne zachcianki i potrzeby każdego – „budżet zapłaci”

33. Co to jest budżet państwa? (2) Koncepcja 2: Portfel Konsekwencje: Można z niego wyjąć tylko tyle, ile się do niego włoży, stąd to, co się chce dać jednym trzeba zabrać innym Pomysły: Zmniejszenie wydatków socjalnych, Redukcja podatków i składek itp.

34. Budżet państwa DOCHODY (+) WYDATKI = BUDŻET • TRANSFERY PIENIĘŻNE, • ZAKUP DÓBR I USŁUG • PODATKI

35. Finanse publiczne • Co to jest sektor finansów publicznych? • Administracja centralna • Jednostki samorządu terytorialnego • Fundusze celowe (FUS, FP, FGŚP itp.) 50% 100% BUDŻET SEKTOR FINANSÓW PUBLICZNYCH

36. Budżet państwa DOCHODY - WYDATKI = SALDO • Gdy wydatki publiczne • w danym roku są: • większe niż dochody podatkowe deficytsektora finansów publicznych • mniejsze niż dochody podatkowe nadwyżka sektora finansów publicznych • W długim okresie saldo zerowe (wydatki = podatki)

37. Finanse publiczne • Co to jest deficyt sektora finansów publicznych i dług publiczny? • Deficyt to ta część wydatków, która nie znajduje pokrycia w bieżących dochodach. DEFICYT = WYDATKI - DOCHODY „To co zwane jest deficytem (...) umożliwia naszym prawodawcom głosowanie za wydatkami, jakich chcą ich wyborcy, bez konieczności głosowania za podatkami, aby za nie zapłacić. Nasi ustawodawcy uwielbiają podkreślać ‘kto korzysta’, wolą natomiast nie rozmawiać o tym, ‘kto płaci’”. Milton Friedman • Aby pokryć deficyt państwo musi pożyczać pieniądze. W ten sposób powstaje dług publiczny, który stanowi łączną sumę zobowiązań zaciągniętych przez sektor finansów publicznych.

38. Finanse publiczne • Podstawowe zasady arytmetyczne • Wysokie wydatki państwa oznaczają wysokie podatki i składki. • Wzrost wydatków prowadzi do wzrostu podatków albo (i) wzrostu deficytu • Utrzymujący się deficyt powoduje zwiększenie długu publicznego • Rosnący dług publiczny prowadzi do zwiększenia tzw. kosztów obsługi długu, czyli dalszego wzrostu wydatków państwa.

39. Finanse publiczne • Finanse publiczne w Polsce • Wydatki sektora finansów publicznych w Polsce są wysokie w porównaniu z innymi krajami Wydatki sektora finansów publicznych w 2004 r. (w proc. PKB)

40. Saldo sektora finansów publicznych

41. Dług publiczny w Polsce Dług publiczny w Polsce w 2005 r. wyniósł 460 mld zł = 12 045 zł na mieszkańca

42. Finanse publiczne • Co to oznacza dla przeciętnego Polaka? • Państwo zabiera z każdej wypracowanej złotówki 40 gr • Dodatkowe 6 gr pożycza • Od każdego obywatela – bez względu na wiek- ściąga 8,5 tys. zł rocznie, a mimo to zaciąga długi. • 675 zł z tej kwoty jest przeznaczane na obsługę długu zaciągniętego wcześniej

43. Koszty obsługi długu publicznego w 2005 r. wyniosły 26,5 mld zł i stanowiły 13% całości wydatków publicznych Skutki długu publicznego • Wyższe podatki (wolniejszy wzrost gospodarczy, mniejsza konsumpcja) • Wypieranie wydatków na inne cele (mniejsze środki na dożywianie dzieci, mniejsze wydatki na służbę zdrowia, mniej dróg i autostrad etc.)

44. Skutki niestabilnego długu publicznego • Bankructwo państwa • Wybuch inflacji • Ekonomicznie, efekt podobny: dodatkowy podatek + silne zaburzenie równowagi • Efekt uboczny: ogromny koszt ekonomiczny • kryzys finansów publicznych, • kryzys bankowy, • kryzys walutowy etc.

45. Finanse publiczne Kategorie wydatków publicznych - budżet na 2005 rok (mld. zł) 30,8 Renty inwalidzkie 28,6 Dotacja dla ZUS Obsługa długu publicznego 26,7 Dotacja dla KRUS 14,5 Pomoc społeczna 10,9 Świadczenia przedemerytalne i renty socjalne 7,9 Transfery z Funduszu Pracy 3,4 3,2 Transport i łączność Wymiar sprawiedliwości 7,0 8,3 Administracja publiczna 9,6 Szkolnictwo wyższe 5 10 15 20 25 30

46. Wydatki na renty inwalidzkie Jak wydają inni? wydatki na renty inwalidzkie (jako proc. PKB, dane z 2003 r.) 3,9 2,4 2,1 1,7 1,0 0,9 USA Niemcy Czechy Szwecja Holandia Polska OECD

47. Podatki • ”In this world nothing can be said to be certain, except death andtaxes.” • Benjamin Franklin • W Polsce istnieje ok. 100 podatków • Bezpośrednie: PIT, CIT – nakładane na dochód • Pośrednie: VAT, akcyza, opłata paliwowa – nakładane na konsumpcję • Parapodatki: składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, zdrowotne, chorobowe etc. • Struktura podatków – mniej ważna z punktu widzenia wzrostu gospodarczego, najważniejsze - całkowite obciążenia podatkowe

48. Podatki – struktura w 2005 r.

49. Podatki - skutki • Nadmiernie wysokie podatki obniżają • wysiłek pracowników, bo cześć wynagrodzenia jest konfiskowana • wysiłek przedsiębiorców, bo cześć zysków jest konfiskowana • zatrudnienie • produkcję • konsumpcję • dobrobyt

50. Finanse publiczne • Mit 1: Największe wydatki budżetu to administracja i zasiłki dla bezrobotnych • W celu naprawy finansów publicznych należy zredukować koszty funkcjonowania administracji publicznej. • Wzrost zatrudnienia przyczyniłby się do ograniczenia deficytu poprzez redukcję wydatków na zasiłki dla bezrobotnych.