INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek

1. INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJJerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 13 Teoria wyboru publicznego

2. TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO Proponowana literatura w języku polskim: • J. Wilkin, red. (2005), Teoria wyboru publicznego, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. • J. Miklaszewska (2001), Filozofia a ekonomia,Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. • L. Filipowicz i K. Opawski (1992),„Teoria wyboru publicznego: wybrane koncepcje”, Ekonomista, Nr 3.

3. TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO • Teoria wyboru publicznego – Public Choice Theory; • Stosuje zasady standardowej analizy ekonomicznej do sfery zjawisk nierynkowych, bądź quasi-rynkowych; • Sferą zainteresowań teorii wyboru publicznego jest: • obszar decyzji politycznych, • kształtowanie się porządku publicznego, • mechanizm dostarczania dóbr publicznych.

4. TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO • Początki – lata 40-te i 50-te XX w.; • Prekursorzy: Duncan Black, Kenneth Arrow, James Buchanan, Gordon Tullock, Mancur Olson; • Teoria wyboru publicznego nazywana jest ekonomiczną teorią polityki; • „Homo oeconomicus w sferze polityki”; • Jeden z najważniejszych motywów zajęcia się TWP przez ekonomistów - rozwój dziedziny finansów publicznych.

5. Rozszerzanie się sfery publicznej we współczesnej gospodarce

6. TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO • Szczególna postać teorii racjonalnego wyboru (powiązanie z ekonomią neoklasyczną). • Podstawowe przesłanki metodologiczne: • założenia behawioralne stanowiące podstawę analizy ekonomicznej (metodologiczny indywidualizm i założenie o racjonalności jednostek); • TWP stara się opisywać zjawiska polityczne przez analogię do rynku; • Konkretne problemy badawcze mają charakter podobny do tych, których rozstrzygnięciami zajmuje się tradycyjna teoria cen.

7. TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO • Sferę polityki traktuje się jak specyficzny rynek, na którym występuje strona podaży i popytu, mechanizm równoważący, itd. • Wybór przy pomocy pieniądza – RYNEK; • Wybór przy pomocy kartki do głosowania – POLITYKA, PAŃSTWO.

8. TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO • TWP można zaliczyć do nowej ekonomii instytucjonalnej, gdyż bada przede wszystkim proces kształtowania instytucji w sferze polityki; • Wspólne elementy TWP z teorią wyboru społecznego (social choice theory) • TWP wykorzystuje osiągnięcia normatywnej TWS. • TWP rozwija się głównie w kierunku teorii opisowo-wyjaśniającej i predykcyjnej, • Chociaż D. Mueller wyodrębnia normatywną TWP.

9. GŁÓWNE NURTY BADAŃ • Ekonomiczna teoria demokracji; • Doskonały system demokratyczny jako doskonały rynek; • Teoria władzy ustawodawczej, wykonawczej i biurokracji państwowej; • Co maksymalizują posłowie, sędziowie i biurokraci? Jak działa mechanizm konkurencji w tych dziedzinach? • Teoria kontraktu konstytucyjnego; • Analiza wyboru optymalnych ram instytucjonalnych dla działalności człowieka, tak w sferze gospodarczej, jak i politycznej;

10. GŁÓWNE NURTY BADAŃ • Teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych; • Dlaczego ludzie podejmują działania zbiorowe, od czego zależy efektywność tych działań i jakie są skutki działalności grup interesu? • Teoria pogoni za rentą (poszukiwania renty); • Jak można zarobić duże pieniądze angażując zasoby produkcyjne w działalność polityczną a nie gospodarczą?

11. EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI • Anthony Downs An Economic Theory of Democracy z 1957 r. • Demokracja to system, w którym: • istnieją przynajmniej dwie konkurujące partie, wybrana partia sprawuje władzę przez jedną kadencję, każdy obywatel dysponuje jednym głosem. • Założenia dotyczące preferencji wyborców i partii: • Np. preferencje polityczne wszystkich obywateli można w spójny sposób uszeregować na skali od lewicowych do prawicowych.

12. EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI • Zachowanie partii i wyborców: • Celem partii politycznych jest wygranie wyborów, (maksymalizacja głosów), • Wyborcy są racjonalni (dążą do maksymalizacji własnych korzyści politycznych). Wybrane wnioski: • W systemie demokratycznym rząd nie może lekceważyć potrzeb obywateli  ze względu na przegraną w politycznej grze rynkowej i utratę władzy.

13. EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI Wybrane wnioski (cd.): • Dlaczego ludzie nie uczestniczą w wyborach? • Racjonalny wyborca, • Długookresowa wartość z partycypacji • Zjawisko „gapowicza”, • Koszty partycypacji – koszty transakcyjne • „Racjonalna ignorancja”. • Programy partyjne • w systemie dwupartyjnym przy jednoszczytowym rozkładzie preferencji są do siebie podobne, elastyczne i wieloznaczne, • w systemie wielopartyjnym są wyraźnie zróżnicowane i względnie jednoznacznie określone.

14. Przykłady rozkładu preferencji wyborców

15. TEORIA WŁADZY USTAWODAWCZEJ, WYKONAWCZEJ I BIUROKRACJI PAŃSTWOWEJ • Analiza zachowania rządów, parlamentów i biurokracji państwowej; • Np. ekonomiczny model biurokracji Williama Niskanena; • Biurokraci państwowi dążą do maksymalizacji własnych indywidualnych interesów oraz biorą pod uwagę ideologię, zależności służbowe, ryzyko, itp.; • Maksymalizacja budżetu pozostającego w dyspozycji biurokratów; • Sprzeczność z teorią biurokracji Maksa Webera (typ idealny biurokracji).

16. TEORIA KONTRAKTU KONSTYTUCYJNEGO • M.in.: podejście Jamesa Buchanana i Gordona Tullocka • J. Buchanan: • Konflikty na tle naruszania ustalonego prawa własności są przyczyną kształtowania się porządku społecznego; • „Kontrakt konstytucyjny” – jako instytucjonalny fundament porządku społecznego zawierający: • określenie warunków ograniczających zachowania jednostek, które wynikają z interesów innych członków społeczności; • określenie pozytywnych praw władania do zasobów niezbędnych dla produkcji dóbr finalnych; • warunki i sposoby egzekwowania tych praw; • określenie zasad dostarczania i finansowania dóbr publicznych.

17. TEORIA KONTRAKTU KONSTYTUCYJNEGO • Dodatkowo kontrakt konstytucyjny: • Ma na celu ograniczenie strat związanych z funkcjonowaniem państwowej biurokracji i ograniczenie podporządkowania jednych ludzi drugim. • Pozwala obniżyć koszty transakcyjne i podnieść stopę wzrostu. „Porządek polityczno-prawny jest dobrem publicznym, nieporządek jest publicznym złem” (Buchanan The Limits of Liberty 1975).

18. TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI DYSTRYBUCYJNYCH • Mancur Olson The Logic of Colletive Action 1965; The Rise and Decline of Nations 1982. • Analiza roli grup społecznych (w tym grup interesu) w funkcjonowaniu gospodarki. • Wspólny interes grupy jest dla jednostek dobrem publicznym. • Społeczeństwa składają się z wielu grup interesów, • Proces organizacji grup (długotrwały i kosztowny), • Wielkość grupy a możliwości organizacyjne i skuteczność działania.

19. TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI DYSTRYBUCYJNYCH • Grupy interesów a tempo wzrostu gospodarczego: • Działanie grup interesu i koalicji dystrybucyjnych zwiększa stopień komplikacji społecznej rzeczywistości, • Analiza gospodarek Wielkiej Brytanii, Niemiec i Japonii, • Im dłużej istniało i funkcjonowało państwo, a tym samym i grupy interesów, tym wolniejsza była stopa wzrostu realnego dochodu narodowego.

20. TEORIA POGONI ZA RENTĄ • Gordon Tullock The Walfare Cost of Tariffs, Monopolies and Theft 1967; • Autorka terminu „pogoń za rentą” Ann Krueger The Political Economy of Rent-Seeking Society; • Teoria pogoni za rentą pokazuje w jaki sposób różne grupy społeczne (grupy interesu) starają się wpływać na działanie władz państwowych, aby osiągnąć dla siebie korzyści (tak zwane renty).

21. TEORIA POGONI ZA RENTĄ Związki rent-seeking theory z innymi elementami teorii wyboru publicznego i nowej ekonomii instytucjonalnej: • teoria regulacji i interwencjonizmu państwowego; • ekonomiczna teoria demokracji; • teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych; • ekonomiczna teoria biurokracji; • teoria monopolu i oligopolu.

22. TEORIA POGONI ZA RENTĄ • Koncepcja renty: • Renta jako nadwyżka ponad koszt alternatywny, • Renta jako wynagrodzenie czynnika produkcji, • Renta jako zysk (profit). • Dwa sposoby uzyskiwania renty: • Naturalny – poprzez mechanizm rynkowy (cenowy) (economic rent-seeking); • Sztuczny – poprzez mechanizm polityczny i decyzje rządowe (political rent-seeking).

23. TEORIA POGONI ZA RENTĄ • Teoria pogoni za rentą bada w jaki sposób ludzie (grupy) konkurują ze sobą w odniesieniu do sztucznych transferów. • Źródła renty politycznej: • Monopolizacja, • Cła i inne bariery handlowe, • Dotacje i subwencje, • Ulgi podatkowe lub zwolnienia z podatków, • Preferencje w otrzymywaniu zamówień rządowych.

24. TEORIA POGONI ZA RENTĄ Regulacja wynikająca z „zawodności rynku” i regulacja wynikająca z „rynku usług regulacyjnych” (popytu i podaży usług). Ta druga jest typowym rezultatem politycznego poszukiwania renty.

25. TEORIA POGONI ZA RENTĄ • Skutki zjawiska pogoni za rentą: • Nieproduktywne wykorzystanie zasobów przeznaczonychna pogoń za rentą(utrzymywanie gospodarki poniżej krawędzi możliwości produkcyjnych), • Deformacja rynku i parametrów rynkowych (cen, stóp procentowych, itp.), • Koszty transakcyjne np. systemu celnego, • Zmniejszenie poziomu dobrobytu społecznego (welfare costs), • Wzrost korupcji, lobbyingu, biurokracji, itp. (czyli różne metody działalności grup interesu).

26. TEORIA POGONI ZA RENTĄ • Przykłady efektów mechanizmu pogoni za rentą: • Renty w sektorze publicznym Indii (7% PKB w latach 60-tych), • Licencje importowe w Turcji (15% PKB w 1968 r.), • Transfery związane ze Wspólną Polityką Rolną UE, • „Przypadek Grabka” – ograniczenia w imporcie żelatyny w Polsce. • Politycy i urzędnicy w pogoni za rentą: • Powiązania polityków ze sferą gospodarczą; • Opóźnianie wydawania aktów wykonawczych do ustaw; • Instrumentalne traktowanie prawa (stosowanie vacatio legis i prawa działającego wstecz.

27. TEORIA POGONI ZA RENTĄ • Jak zmniejszyć renty polityczne? • J. Korwin-Mikke: „nie wystarczy wymienić świnie przy korycie, trzeba jeszcze zlikwidować koryto”; • Ograniczenie dystrybucyjnej i regulacyjnej roli państwa; • Doskonalenie systemu demokracji; • Wolne media.

28. TEORIA POGONI ZA RENTĄ Instytucjonalne uwarunkowania poszukiwania renty w okresie transformacji post-socjalistycznej: • likwidacja państwowego monopolu w większości dziedzin gospodarki (-); • uruchomienie mechanizmu konkurencji (-); • dekoncentracja i prywatyzacja (-); • szeroki zakres koncesjonowania (+); • zahamowanie procesów prywatyzacji w końcu lat 90. (+); • rozbudowana pomoc publiczna dla przedsiębiorstw (+); • protekcjonizm (+); • specjalne strefy ekonomiczne (+).