Spinoza en de rabbijnse traditie in de Nederlandse Republiek

4. Spinoza en de rabbijnse traditie in de Nederlandse Republiek • Spinoza Joodsefilosoof? • debat • Spinoza Joodseexegeet? • Sutcliffe • Spinoza en de rabbijnsetraditie • Calvinisme en de rabbijnsetraditie • Politiekeachtergrond

5. Spinoza Joodsefilosoof? • Leo Strauss, Die Religionskritik Spinozas (1930) • H.A. Wolfson, The Philosophy of Spinoza (1934) • Jacob Klatzkin, Torat ha-Middot (1924) • Yirmiyahu Yovel, The Marrano of Reason (1989) • Steven Nadler, Spinoza’s Heresy (2001) • Wiep van Bunge, ‘Spinoza’s Jewish Identity’ (2003)

6. Spinoza Joodsefilosoof? • bijv. biografie Nadler • Spinoza gevormd in rabbijnsonderwijs: • bijbel, profetie • Spinoza eigen pad gekozen: • ratio!

7. Spinoza Joodsefilosoof? • Jean Maximilien Lucas, La vie et l'esprit de Spinosa (1719) “Comme il ne lisait que la Bible, il se rendit bientôt capable de n’avoir plus besoin d’interprète. Il y faisait des réflexions si justes, que les rabbins n’y répondait qu’à la manière des ignorants, qui, voyant leur raison à bout, accusent ceux qui les pressent trop d’avoir des opinions peu conformes à la religion.”

9. Spinoza Joodsefilosoof? • Spinoza: • profetie = domein van de imaginatio • filosofie = domein van de ratio • Tractatus Theologico-Politicus: • toont de ‘route’ van de profetie • Ethica • toont de ‘route’ van de filosofie

10. Spinoza Joodsefilosoof? • Spinoza Joodsefilosoof? liever: • Spinoza Joodseexegeet?

11. Spinoza Joodseexegeet? • Tractatus Theologico-Politicus (1670) [TTP] • hst. I t/m VI: theologische begrippen • hst. VII t/m X: bijbelkritiek • hst. XI t/m XV: Spinoza’s interpretatie v.d. Bijbel • hst. XVI t/m XX: politiek

12. Spinoza Joodseexegeet? • A. Sutcliffe, Judaism and Enlightenment (2003) • stelling: rationalisme van de Verlichting problematisch voor Europese Jodendom • Spinoza: ‘Messias van rationalisme’

13. Spinoza Joodseexegeet? Spinoza een Joodse exegeet? Ja, volgens Sutcliffe: • "positieve" waardering van Marrano identiteit, bijv. besnijdenis • (brief aan Burgh) • 'a distinctively Jewish perspective is woven into his philosophical arguments' . • Spinoza's verhouding tot Joodse bijbelcommentatoren: ‘In general ... respectful’ • grondigheid waarmee Spinoza het OT bestudeert; • er is 'bewijs' dat hij een yeshiva bezocht; misschien Keter Torah van Saul Levi Mortera • zijn bibliotheek bevatte verscheidene voorbeelden van Judaïca, 'including a Talmudic Lexicon’

14. Spinoza Joodseexegeet? volgens Sutcliffe: Spinoza “secularizes the long-standing theological principle that Scripture was accomodated to the nature and capabilities of man”

15. Spinoza Joodseexegeet? Sutcliffe: “a distinctively Jewish perspective is woven into his philosophical arguments” Bijv. TTP, hst. V: “De ceremoniën echter, althans die welke voorkomen in het Oude Testament, zijn alleen voor de Hebreeën ingesteld en zo op hun onafhankelijke staat afgestemd, dat ze voor het grootste deel door de gemeenschap als geheel, maar niet door de enkeling konden worden verricht. Daarom is het wel zeker dat ze niet te maken hebben met de goddelijke wet en dus ook niets bijdragen tot de zaligheid en de deugd, […]”

16. Spinoza Joodseexegeet? Sutcliffe: positieve waardering van Marrano identiteit, bijv. besnijdenis Bijv. TTP hst. III: “Dat zij zich echter door zoveel jaren verstrooiing heen en zonder staat gehandhaafd hebben, is allerminst verwonderlijk, nadat ze zich zo van alle naties hebben afgezonderd, dat ze zich de haat van allen op de hals gehaald hebben, en dit niet slechts door hun uiterlijke riten, […], maar ook door het kenmerk van de besnijdenis, waaraan ze zeer nauwgezet vasthouden.”

17. Spinoza Joodseexegeet? Elementen in het TTP waarin Spinoza aan zijn eigen Jodendom refereert? Bijv. TTP, hst. VII, ann. 7: Over de Hebreeuwse taal: “Voor ons namelijk, die niet aan deze taal gewend zijn, en er geen leer van uitdrukkingen van hebben.”

18. Spinoza Joodseexegeet? Elementen in het TTP waarin Spinoza aan zijn eigen Jodendom refereert? Bijv. TTP, hst. IX: “Ja, ik voeg daar nog aan toe dat ik hier niets opschrijf waarover ik niet al heel lang heb nagedacht, en hoewel men mij van jongs af de gangbare meningen over de bijbel heeft ingeprent, […]” Spinoza dus toch sinds zijn jeugd worstelend met de bijbelexegese en rabbijnse commentaren.

19. Spinoza en de rabbijnsetraditie Hebreeuwse Bijbel: Torah + Nevi’im + Chetuvim = Tenach Rabbijnse commentaren: - Misjna (comm. op Tenach) + Gemara (comm. op Misjna) = Talmoed - Middeleeuwse comm. (op Tenach + Talmoed)

20. Spinoza en de rabbijnsetraditie Sutcliffe: Spinoza's verhouding tot Joodse bijbelcommentatoren: ‘In general ... respectful’ Spinoza’s methode van de schrift verklaren (hst. VII): • ex sola scriptura • wat er staat, niet wat er zou moeten staan Dit vereist: - grondige kennis taal - uitdrukkingen vergelijken - auteur, intenties, omstandigheden

21. Spinoza en de rabbijnsetraditie • Abraham Ibn Ezra (1089-1167) • commentaar op Torah • letterlijkebetekenis van bijbelteksten • zijncommentaarveelbecommentarieerd bijv. Samuel ibnMotot (16de eeuw) • Spinoza steunt op hem

22. Spinoza en de rabbijnsetraditie • Bijv. TTP, hst. VIII • Mozes heeft Torah niet geschreven! Ibn Ezra: 1. ‘aan de overzijde van de Jordaan’ 2. ‘mits ge het mysterie van de twaalf begrijpt’ … 4. ‘en de Kanaäniet was toen in het land’ … • Spinoza selectief en tendentieus • Spinoza houdt zich niet helemaal aan ex sola scriptura

23. Spinoza en de rabbijnsetraditie • Maimonides (1135-1204) • Gids der Verdoolden • Mishneh Torah • Bijbel in overeenstemming brengen met de rede Spinoza citeert Maimonides in TTP, hst. VII: ‘Als ik zou weten dat de wereld oneindig is, heb ik er geen moeite mee om bijbelteksten over de Schepping zo te interpreteren, dat ze eigenlijk zeggen dat de wereld ongeschapen is. Maar ik weet dat de wereld niet oneindig is. Dus mogen we het scheppingsverhaal letterlijk nemen.’ • tegen alle principes van Spinoza’s bijbeluitleg!

24. Spinoza en de rabbijnsetraditie • Samuel Preus, Spinoza and the Irrelevance of Biblical Authority (2001) • Maimonides in TTP = Lodewijk Meijer, PSSI, (1666) • Lodewijk Meijer, PhilosophiaSacraeScripturaeInterpres(1666) • Directe context voorTTP: tochchristelijkehermeneutiek?

25. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Reformatie (16de, 17de eeuw) • Sola Scriptura • Goddelijke inspiratie • Perspicuitas • Calvinistische centra van bijbelstudie: • Engeland (Oxford, Cambridge) • NL’se Republiek (Leiden, Franeker)

26. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek • hulp zoeken bij rabbijnse traditie • soms bijna verering • Taal: Hebreeuwse wortels van Europese talen • Realia: bijbelse zoölogie, botanie, kleding • Kabbalah: Joodse mystiek

27. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek Joodse auteurs • Flavius Josephus • rab. Shlomo ben Yitschak (= RaShI) • rab. David ben Kimchi (= RaDaK) • rab. Moses ben Maimuni (= RaMbaM, Maimonides)

28. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek Antonius (II) Perizonius

29. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek • soms bijna verering • Taal: Hebreeuwse wortels van Europese talen • Realia: bijbelse zoölogie, botanie, kleding • Kabbalah: Joodse mystiek

30. Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Johannes van Leusden, Philologus Hebraeus (1672) Perfectie van het Hebreeuws: Oorsprong van alle talen - bijv. Latijn: piger (‘lui’) < Hebr. PIGEER - bijv. Ned.: reuck < Hebr. REEaCH

31. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek Spinoza was bekend met de Christelijke Hebraïstiek! Sutcliffe: Spinoza’s bibliotheek bevatte verscheidene voorbeelden van Judaïca, “including a Talmudic Lexicon” • Constantin L’Empereur ed., Clavis Talmudica (1634)

32. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek Sutcliffe: grondigheid waarmee Spinoza het OT bestudeert “striking in a work directed exclusively towards a Christian readership”

33. Calvinisme en de rabbijnsetraditie Christelijke Hebraïstiek • Problemen • Buxtorf vs. Cappel: het geheim van de puntjes • La Peyrère: prae-adamitae • Christelijke Hebraïstiek een doodlopend spoor

34. Calvinisme en de rabbijnse traditie Cappel: vocalisatie bijv.Deut. 1:1 ’eeLèH HaDeVaaRiM, ’aSJèR DiBèR MoSJèH ’èL-KoL-JiSRaa’eeL ’LH HDVRM ’SJR DBR MSJH ’L KL JSJR’L ’LHHDVRM’SJRDBRMSJH’LKLJSJR’L אֵלֶּה הַדְּבָרִים, אֲשֶׁר דִּבֶּר מֹשֶׁה אֶל-כָּל-יִשְׂרָאֵל אלה הדברים אשר דבר משה אל-כל-ישראל אלההדבריםאשרדברמשהאלכלישראל

35. Spinoza en de rabbijnsetraditie • Spinoza had dit feilloos door Bijv. TTP, hst. X: “Wat de overige door mij genoemde dwalingen betreft, die wil ik hier niet aan de orde stellen, aangezien ik dat niet zou kunnen doen zonder de lezer de grootste verveling te bezorgen, vooral ook omdat ze door anderen reeds zijn opgemerkt. Rabbi Salomo [= Rashi] bijvoorbeeld werd door de evidente tegenstrijdigheden die hij in de vermelde geslachtsregisters constateerde gedreven tot deze uitbarsting […]” • Rashi bewijst Spinoza’s gelijk: Bijbel is een rommelige compilatie

36. Calvinisme en de rabbijnsetraditie • Spinoza putteuitdezelfdebronnenalsChristelijkebijbelgeleerden • Gebruiktedezeom tot andereconclusiestekomen!

37. Politiekeachtergrond • doelTTP: • tolerantie • aantonendat de Schriftslechts heel eenvoudigedingenleert • zodatgeestelijkenergeengezagaankunnenontlenen

38. Politiekeachtergrond • Jaren 1660 in Nederlandse Republiek • spanning over verhouding kerk - overheid • Christelijke Hebraïstiek: • instrumentarium om Bijbel te lezen • instrumentarium om Bijbel politiek te interpreteren • E. Nelson, The Hebrew Republic (2010)

39. Politiekeachtergrond • Bijbel goddelijk geïnspireerd • Joodse staatsinrichting ook goddelijk geïnspireerd? • Maar: veel was lokaal en specifiek voor Joden • liberalen vs. theocraten

40. Politieke achtergrond Frans (I) Burman, De Wet ende het Getuigenis(1660, 1668) - politieke invloed van Joodse priesters minimaliseren - tolerantie op grond van de Schrift - fel tegen Spinoza!

41. Politiekeachtergrond • zoekennaarminimalereligieuzevoorschriften • niet: wetten van Mozes (10 geboden) • maar: wetten van Noach (7 wetten)! • minimaleethischegrondslag • goddelijkgeopenbaard • alleen in rabbijnsbijbelcommentaar • o.a. Maimonides

42. Politiekeachtergrond • Spinoza over de 7 Noachidische geboden TTP, hst. V: (citaat van Maimonides): “Want dit durft Maimonides […] openlijk te beweren, in deze woorden: Ieder die de zeven geboden aanneemt en ze nauwgezet heeft nageleefd, hoort tot de vromen der naties en zal de toekomstige wereld beërven, te weten als hij ze daarom heeft aangenomen en nageleefd, omdat God ze in de wet heeft opgelegd […]” • Voor Spinoza was een profetisch geopenbaarde grondslag voor de moraliteit niet noodzakelijk

43. Concluderendeopmerkingen terug naar de vraag naar ‘de Joodsheid van Spinoza’. • Spinoza’s filosofie • elementen terug te voeren op Joodse bronnen • gericht op universaliteit • Spinoza’s exegese: - wel zeker dialoog met de Joodse traditie  - eigenlijk een driehoeksverhouding: via Joodse exegeten in gesprek met christelijke tijdgenoten • ‘gehuld’ in de beeldende taal van de Bijbel, gebruik makend van zijn kennis van de Joodse traditie betoogt hij dat zijn visie op de mensheid ook door de Bijbel wordt bevestigd