ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ : ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΑΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΛΟΓΩ ΔΙΑΝΟΙΞΗΣ ΣΗΡΑΓΓΩΝ

1. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ :ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΠΛΑΙΣΙΑΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΛΟΓΩ ΔΙΑΝΟΙΞΗΣ ΣΗΡΑΓΓΩΝ ΦΟΙΤΗΤΗΣ : ΣΟΦΙΑΝΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ

2. Στόχοι της διπλωματικής : • Η μελέτη των ενδεχομένων επιπτώσεων της διάνοιξης 2 ανεξάρτητων σηραγγων σε ένα κοινό πλαισιακό κτίριο. • Η διαχείριση κινδύνου μέσω της έγκαιρης λήψης προληπτικών μέτρων για τα κτίρια, όπου απαιτείται. • Η επιλογή της κατάλληλης μεθοδολογίας για την εύρεση κατακόρυφων και οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου: • α) Εμπειρική μέθοδος (Free field) • β) Με την βοήθεια λογισμικού Άnsys (Πλήρης αλληλεπίδραση, Μέθοδος Ισοδύναμηςδυσκαμψίας) • γ) Με την βοήθεια λογισμικού SAP (φόρτιση με εντατικά μεγέθη στο Ansysκαι επιβολήμετακινήσεων στο SAP) • Επιρροή των αποτελεσμάτων στο κτίριο μέσα από τον υπολογισμό κάποιων παραμέτρων (καμπυλότητα, οριζόντια παραμόρφωση) • Η σωστή, τελικά λήψη απόφασης σε άμεση σχέση με την χρησιμοποίηση της κατάλληλης μεθοδολογίαςγια την προσομοίωση του κτιρίου • Ευρύτερη εφαρμογή σε οποιοδήποτε κτίριο (γειτονικό η υπερκείμενο των σηράγγων)

3. Εμπειρική Μέθοδος : • Έγινε παραμετρική διερεύνηση για τους συντελεστές Κ και VL • Για το συντελεστή Κ (είναι ανάλογος του τύπου του εδάφους) θεωρήθηκαν δύο ακραίες τιμές : K = 0,3 για άμμο και Κ = 0,6 για άργιλο. • Για το συντελεστή VL ( απώλεια όγκου – volumeloss ) τρεις τιμές : • VL = 0,5 % , VL = 0,6 % , VL = 1,5 % • Συνολικά έγιναν 6 διαφορετικές επιλύσεις =>12 διαφορετικά διαγράμματα μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου • Κατακόρυφη μετακίνηση : • , x : Η οριζόντια απόσταση από τον άξονα της σήραγγας • Smax : Η μέγιστη καθίζηση στον άξονα της σήραγγας • z0 : Βάθος από επιφάνεια εδάφους έως άξονα σήραγγας

4. Η μέγιστη καθίζησης Smax, βρίσκεται από την σχέση : • D : Διάμετρος της κάθε σήραγγας • Για την εύρεση των οριζόντιων μετακινήσεων χρησιμοποιήθηκε ο ακόλουθος • τύπος : • H επιρροή των μετακινήσεων ξεκινά από τον άξονα της κάθε σήραγγας και φτάνει σε απόσταση 5,5 * i για Κ=0,3 και 4 * i για Κ=0,6 • Λόγω της αλληλεπίδρασης των δύο ανεξάρτητων σηράγγων έγινε επαλληλία των μετακινήσεων

5. Διάγραμμα κατακόρυφων μετακινήσεων

6. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων

7. Διάγραμμα κατακόρυφων καθιζήσεων κατά μήκος του πλαισίου

8. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου

9. ΛογισμικόAnsys: • Για την διακριτοποίηση χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία Shell 63 • - Διαστάσεις 1ου εδάφους : 100m * 16m * 4,6m (πάνω) • -Διαστάσεις 2ου εδάφους : 100m * 14m * 4,6m (κάτω) • -Έδαφος 1 (πάνω) : γ1 = 2 t/m3, Ε1 = 20.000 ΚPa, ν1 = 0,3 • -Έδαφος 2 (κάτω) : γ2 = 2 t/m3, Ε2 = 10.000 ΚPa, ν2 = 0,35

10. Οι «συνθήκες επένδυσης» μπήκαν εντός των σηράγγων σαν στοιχεία εδάφους ίσα με λ* Ε2 (το VLδεν μπορεί να εισαχθεί καθ’εαυτό) • Το Άnsysδεν παρέχει την δυνατότητα : setdisplacementstozero, όπως υπάρχει σε άλλα λογισμικά, κυρίως γεωτεχνικά (π.χ. plaxis).Πρέπει δηλαδή, η κατάσταση που προϋπήρχε ( 1*Ε2 χωρίς την ύπαρξη των σηράγγων ) να αφαιρεθεί από την κατάσταση που μελετάμε ( λ*Ε2 για τα εντός των σηράγγων στοιχεία εδάφους ). • Για την έμμεση εισαγωγή του VL : • Τα διαγράμματα των κατακόρυφων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου (20 m), συγκρίνονται με το αντίστοιχο που προκύπτει από την επίλυση του Αnsys (λ* Ε2 – Ε2) προσομοίωμα μόνο με το έδαφος (freefield) για στοιχεία εδάφους εντός των σηράγγων ίσα με λ* Ε2. • Αντίστοιχη διαδικασία ακολουθήθηκε και για τις οριζόντιες μετακινήσεις. • Τελικά, ο συντελεστής λ είναι τέτοιος έτσι ώστε η καμπύλη για VL=0,6% και Κ=0,6 που υπάρχει ήδη από την εμπειρική μέθοδο να συμπίπτει με την καμπύλη του Άnsys. Η περίπου ταύτιση των καμπυλών γίνεται για λ=0,75.

11. 3 προσομοιώματα free field: • -> Προσομοίωση εδάφους-σηράγγων, Free field, για λ=0,70 • -> Προσομοίωση εδάφους-σηράγγων, Free field, για λ=0,75 • -> Προσομοίωση εδάφους-σηράγγων, Free field, για λ=0,80

12. Διάγραμμα κατακόρυφων καθιζήσεων κατά μήκος του πλαισίου (free field)

13. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου (free field)

14. Χαρακτηριστικά γεωμετρίας πλαισιακού κτιρίου (1): • Επιλογή κοινού πλαισιακού εξαώροφου κτιρίου τυποποιημένων διαστάσεων • Επιλογή διατομών για στύλους και δοκάρια • Υπολογισμός φορτίων πλαισίου • Στύλοι ΠλακοδοκοίΟρθογωνική (Συνδετ. δοκός) • 50Χ50 cm 25X50 cm 25Χ60 cm

15. Χαρακτηριστικά γεωμετρίας πλαισιακού κτιρίου (2): Φορτία: • Μόνιμα φορτία G 1,35 x G = 1,35 x ( 0,15 x 25 + 1,5 ) = 7,088 -> 7 KN/m² • Για 15 cm ενιαίο πάχος πλακών &1,5 KN/m² μονώσεις-πατώματα • Κινητά φορτία Q 1,50 x Q = 1,50 x 2 = 3 KN/m² Επομένως, P = 1,35 x G + 1,50 x Q = 7 + 3 = 10 KN/m² Για ένα ενδιάμεσο πλαίσιο της κάτοψης, δηλαδή για ένα πλαίσιο που οι δοκοί του παίρνουν φορτία από δυο γειτονικές πλάκες και υποθέτοντας τετραγωνικές πλάκες διαστάσεων 5 x 5 m, το φορτίο των δοκών ισούται : (0,50 x P x 5 x λ) x 2 + Ι.Β.δοκ = (0,50 x 10 x 5 x 0,5) x 2 + 2,19 = 27,17 -> 27,5 KN/m Όπου : • Ο συντελεστής λ προκύπτει κατά τη μεταφορά φορτίων (ομοιομορφοποίηση) από τις πλάκες στα δοκάρια (τιμή 0,5 από πίνακες) • Ι.Β.δοκ = 25 x 0,25 x ( 0,50 – 0,15) = 2,19 KN/m • Για τους στύλους έγινε η παραδοχή της ρηγματωμένης διατομής Ι’ = 0,6 x I • Για τα δοκάρια (πλακοδοκοί και ορθογωνική) έγινε η παραδοχή της ρηγματωμένης διατομής Ι’ = 0,4 x I

16. Προσομοίωμα πλήρους αλληλεπίδρασης με πέδιλα

17. Προσομοίωμα πλήρους αλληλεπίδρασης χωρίς πέδιλα

18. Διάγραμμα κατακόρυφων καθιζήσεων κατά μήκος του πλαισίου (πλήρης αλληλεπίδραση) Παρατηρήσεις - Συμπεράσματα : • Η καμπύλη κατακόρυφων καθιζήσεων της πλήρους αλληλεπίδρασης δίνει μικρότερες σχετικά τιμές καθιζήσεων από την καμπύλη της Εμπειρικής μεθόδου. • Και τα δυο προσομοιώματα (με πέδιλα και χωρίς πέδιλα) έχουν την ίδια μορφή καθιζήσεων και ταύτιση των τιμών τους (η μπλε καμπύλη ταυτίζεται με την κόκκινη) κατά μήκος του πλαισίου. • Η καμπύλη κατακόρυφων καθιζήσεων Εδάφους – πλαισίου – (Με πέδιλα ή χωρίς πέδιλα) είναι σχεδόν τελείως γραμμική, το οποίο δείχνει πόσο βοηθάει η παρουσία της θεμελίωσης στην εξομάλυνση των καθιζήσεων, αφού όλη η ανωδομή (Πλαίσιο + Θεμελίωση) κινείται ως στερεό σώμα πολύ μεγάλης δυσκαμψίας.

19. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου (πλήρης αλληλεπίδραση) Παρατηρήσεις - Συμπεράσματα : • Η καμπύλη οριζόντιων μετακινήσεων της πλήρους αλληλεπίδρασης δίνει μηδενικές τιμές μετακινήσεων σε σχέση με την καμπύλη της Εμπειρικής μεθόδου. • Και τα δυο προσομοιώματα (με πέδιλα και χωρίς πέδιλα) έχουν την ίδια μορφή μετακινήσεων και ταύτιση των τιμών τους (η μπλε καμπύλη ταυτίζεται με την κόκκινη) κατά μήκος του πλαισίου. • Η καμπύλη οριζόντιων μετακινήσεων Εδάφους – πλαισίου – (Με πέδιλα ή χωρίς πέδιλα) είναι σχεδόν τελείως γραμμική, το οποίο δείχνει πόσο βοηθάει η παρουσία της θεμελίωσης στην εξομάλυνση των καθιζήσεων, αφού όλη η ανωδομή (Πλαίσιο + Θεμελίωση) κινείται ως στερεό σώμα πολύ μεγάλης δυσκαμψίας.

20. Πλαίσιο με συνδετήρια δοκό

21. Πλαίσιο χωρίς συνδετήρια δοκό

22. Διάγραμμα κατακόρυφων καθιζήσεων κατά μήκος του πλαισίου (επιβολή μετακινήσεων χωρίς θεμελίωση ισοδύναμης δυσκαμψίας ) Επιβάλλονται τα κατακόρυφα φορτία στο αρχικό μοντέλο του Ansys (χωρίς την ανωδομή) επάνω στα σημεία, όπου υποθετικά βρίσκεται η βάση του κτιρίου Προκύπτουν νέες μετακινήσεις στο Ansys Επιβάλλονται οι μετακινήσεις ως καταναγκασμοί στο SAP Προκύπτουν νέα εντατικά μεγέθη …. ΣΚΟΠΟΣ ? ΣΥΓΚΛΙΣΗ

23. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου (επιβολή μετακινήσεων χωρίς θεμελίωση ισοδύναμης δυσκαμψίας )

24. Διάγραμμα κατακόρυφων καθιζήσεων κατά μήκος του πλαισίου (επιβολή μετακινήσεων με θεμελίωση ισοδύναμης δυσκαμψίας Ε*=200MPa) Επιβάλλονται τα κατακόρυφα φορτία στο μοντέλο του Ansys επάνω στα σημεία επάνω στα σημεία, όπου βρίσκεται το στοιχείο με E* (στη βάση του κτιρίου σαν κοιτόστρωση) Προκύπτουν νέες μετακινήσεις στο Ansys Επιβάλλονται οι μετακινήσεις ως καταναγκασμοί στο SAP Προκύπτουν νέα εντατικά μεγέθη …. ΣΚΟΠΟΣ ? ΣΥΓΚΛΙΣΗ

25. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου (επιβολή μετακινήσεων με θεμελίωση ισοδύναμης δυσκαμψίας Ε*=200MPa)

26. Συμπεράσματα – Παρατηρήσεις από τα αποτελέσματα των εντατικών μεγεθών M,Q,N καθώς και των μετακινήσεων • Παρατηρείται ότι τα κατακόρυφα φορτία (από το διάγραμμα Ν) έχουν μικρές σχετικά μεταβολές των τιμών τους για όλα τα προσομοιώματα σε όλους τους κόμβους, εκτός από αυτούς της βάσης που εμφανίζονται αρκετά αυξημένοι για το προσομοίωμα με την συνδετήρια δοκό. Το ίδιο συμπέρασμα προκύπτει χονδρικά και για τα Μ και Q. • Συγκρίνοντας τα προσομοιώματα ανά δυο παρατηρείται ότι η ύπαρξη ή όχι της συνδετήριας δοκού ελάχιστα διαφοροποιεί τα αποτελέσματα των εντατικών μεγεθών M,Q,N. • Παρατηρείται ότι η μορφή των μετακινήσεων παραμένει η ίδια. Αλλάζουν όμως οι απόλυτες τιμές των μετακινήσεων • Η περίπτωση της επιβολής μετακινήσεων χωρίς την θεμελίωση Ισοδύναμης δυσκαμψίας ταυτίζεται αριθμητικά με αυτήν την Εμπειρικής Μεθόδου και παρουσιάζει δυσμενέστερες τιμές κατακόρυφων και οριζόντιων μετακινήσεων.

27. Διάγραμμα κατακόρυφων καθιζήσεων κατά μήκος του πλαισίου (Μέθοδος ισοδύναμης δυσκαμψίας) • Παρατηρήσεις – Συμπεράσματα : • Ίδια μορφή των διαγραμμάτων • Οι απόλυτες τιμές των μετακινήσεων είναι σχεδόν οι ίδιες στα ακραία τμήματα του πλαισίου • Στους ενδιάμεσους στύλους εντοπίζεται διαφορά ως προς τις τιμές των μετακινήσεων, οφειλόμενη στην καμπυλότητα των διαφόρων περιπτώσεων

28. Διάγραμμα οριζόντιων μετακινήσεων κατά μήκος του πλαισίου (Μέθοδος ισοδύναμης δυσκαμψίας) • Παρατηρήσεις – Συμπεράσματα : • Ίδια μορφή των διαγραμμάτων • Οι απόλυτες τιμές των μετακινήσεων είναι σχεδόν οι ίδιες (μηδενικές) στο μεσαίο στύλο του πλαισίου • Διαφοροποίηση τιμών ανάλογα με την δυσκαμψία του κτιρίου. Για τα δύσκαμπτα κτίρια οι τιμές των μετακινήσεων είναι σχεδόν μηδενικές

29. Υπολογισμός καμπυλότητας

30. Υπολογισμός οριζόντιας παραμόρφωσης

31. Κατηγοριοπόίηση βλαβών κτιρίων (1) • Για την περίπτωση του Ελεύθερου πεδίου, καθώς και για την μέθοδο της ισοδύναμης δυσκαμψίας με E*=20MPaτο κτίριο ανήκει στην κατηγόρια βλαβών 1. • Για την περίπτωση της πλήρης αλληλεπίδρασης και για την μέθοδο της ισοδύναμης δυσκαμψίας με E*=200MPa, E*=2GPaκαι E*=29GPaστην κατηγόρια βλαβών 0.

32. Κατηγοριοπόίηση βλαβών κτιρίων (2) Ο παραπάνω πίνακας προσφέρει μια κατάταξη των βλαβών των κτιρίων καθορίζοντας έξη κατηγορίες βλαβών από 0 έως 5 με αυξανόμενο βαθμό επικινδυνότητας. Οι κατηγορίες ορατών βλαβών του Πίνακα επηρεάζουν: • την εξωτερική αισθητική, • την λειτουργικότητα και • την στατική ευστάθεια ενός κτιρίου. Συνήθως οι κατηγορίες βλαβών 0, 1 και 2 αφορούν την αισθητική των κτιρίων, οι 3 και 4 καθορίζουν το βαθμό λειτουργικότητας των κτιρίων και η 5 επηρεάζει τη στατική ευστάθεια και επάρκεια των κτιρίων.

33. Παρατηρήσεις –Συμπεράσματα (1) Αντικείμενο της εργασίας --> η διαχείριση του κινδύνου των κατασκευών (γειτονικών και υπερκείμενων) κατά τη διάνοιξη σηράγγων. Η διαχείριση του κινδύνου αυτή, συναρτάται με την σωστή λήψη απόφασης, η οποία είναι πολύ σημαντική καθότι εξασφαλίζει : • Την σωστή εκτίμηση του μεγέθους των ζημιών εκ των προτέρων (κατά την διάρκεια της μελέτης) και • Την έγκαιρη λήψη μέτρων ενίσχυσης των κτιρίων όπου αυτά απαιτούνται. • Ξεκινώντας από την Εμπειρική Μέθοδο εξασφαλίστηκε η δυσμενέστερη επίλυση (μεγαλύτερες τιμές μετακινήσεων). Επομένως, με την μέθοδο αυτή διασφαλίζεται η επαγγελματική φήμη της εκάστοτε εταιρείας που αναλαμβάνει την γεωτεχνική μελέτη, ενώ ταυτόχρονα προκύπτουν σε σύντομο χρονικό διάστημα τα αποτελέσματα των μετακινήσεων από εύκολους μαθηματικούς τύπους. Το μειονέκτημα της έγκειται στον παράγοντα του κόστους, καθώς με αυτήν λαμβάνονται δυσμενέστερα αποτελέσματα => το κόστος των επεμβάσεων θα προκύψει μεγαλύτερο από την πραγματικότητα. • Η μέθοδος της Πλήρους αλληλεπίδρασης έχει το πλεονέκτημα της χρησιμοποίησης όλου του συστήματος επιρροής (σύστημα εδάφους με σήραγγες - ανωδομής), αλλά και παράλληλα το μειονέκτημα της πιο σύνθετης προσομοίωσης με την πιθανότητα λάθους να αυξάνεται, όπως και ο χρόνος επίλυσης. • Έτσι, κρίθηκε η ανάγκη να χρησιμοποιηθεί μια μέθοδος η οποία θα συγκεντρώνει τα πλεονεκτήματα και των δυο μεθόδων. Αυτή ήταν η Μέθοδος της Ισοδύναμης δυσκαμψίας με την οποία (ανάλογα με τις τιμές του Ε*) λαμβάνονται τιμές μετακινήσεων για κάθε λογής κτίριο.

34. Παρατηρήσεις –Συμπεράσματα (2) • Στα προσομοιώματα με πλήρη αλληλεπίδραση έχουμε μέγιστη τιμή καθίζησης περί τα 5 mm, ενώ στα άλλα προσομοιώματα (Εμπειρικής μεθόδου και Ισοδύναμης δυσκαμψίας) περί τα 10 mm. • Στα προσομοιώματα με πλήρη αλληλεπίδραση και Ισοδύναμης δυσκαμψίας έχουμε μηδενικές τιμές οριζόντιων μετακινήσεων, ενώ σε αυτά της Εμπειρικής μεθόδου περί τα 3 mm. • Πολύ σημαντικός είναι ο ρόλος των παραμέτρων της καμπυλότητας και της οριζόντιας παραμόρφωσης, καθ’ ότι από τον υπολογισμό αυτών, μπορεί να προκύψει η κατηγοριοποίηση ως προς την βλάβη που μπορεί να υποστεί το εξεταζόμενο κτίριο. • Ανάλογα με την δυσκαμψία του κτιρίου μπορεί να επιλεγεί η αντίστοιχη μεθοδολογία (Εμπειρική μέθοδος, Μέθοδος ισοδύναμης δυσκαμψίας, Μέθοδος πλήρους αλληλεπίδρασης). • Η παρούσα διαδικασία που ακολουθήθηκε στην εργασία προτείνεται και για άλλες μορφές κτιρίων (πιο σύνθετα), για τα οποία αλλάζει ο τρόπος προσομοίωσης, αλλά η βασική ιδέα παραμένει πάντα η ίδια. • Η σωστή λήψη μιας απόφασης επηρεάζει άμεσα και το χρονοδιάγραμμα του έργου, καθώς και το κόστος του, αφού μια ολοκληρωμένη διαχείριση του κινδύνου αποτρέπει κάποιες πρόσθετες επεμβάσεις που θα γίνουν ενδεχομένως σε ένα κτίριο που θα έχει υποστεί ζημιές, ενώ θα μπορούσε να έχει προβλεφτεί από την αρχή.

35. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Αναγνωστόπουλος Ανδρέας, «Καθιζήσεις Επιφανειακών Θεμελιώσεων», 5η Αθηναϊκή Διάλεξη Γεωτεχνικής Μηχανικής, Ε.Μ.Π., Αθήνα, (Μάρτιος 2008). • Μιχάλης Γεώργιος, «Αλληλεπίδραση πλαισιακών κατασκευών και εδάφους κατά τη διάνοιξη σηράγγων», Διπλωματική εργασία Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, (Ιούλιος 2005). • Πενέλης Γ., Στυλιανίδης Κ., Κάππος Α., Ιγνατάκης Χ. (1995), «Κατασκευές από οπλισμένο σκυρόδεμα», Πανεπιστημιακές σημειώσεις Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, (1995). • Σέξτος Α. «Τεχνικές προγραμματισμού και χρήσης ειδικούλογισμικού στις κατασκευές», Πανεπιστημιακές σημειώσεις Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, (2005). • Σοφιανός Μιχαήλ, Σοφιανός Νικόλαος, «Επίπτωση της διάνοιξης του Μετρό στον φέροντα οργανισμό της Καμάρας», Διπλωματική εργασία Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, (Ιούλιος 2008) • Στυλιανίδης Κ., Χατζηγώγος Θ., «Αφιέρωμα στο Μετρό Θεσσαλονίκης», Περιοδικό Πολυμήχανο, τεύχος 19, (Σελ.42-43), Θεσσαλονίκη, (Ιούλιος 2007). • Τσότσος Σ., «Τα γεωτεχνικά προβλήματα κατά την κατασκευή ενός Μετρό – Αφιέρωμα στο Μετρό Θεσσαλονίκης», Περιοδικό Πολυμήχανο, τεύχος 19, (Σελ.38-41), Θεσσαλονίκη (Ιούλιος 2007). • Χατζηγώγος Θ. Χαρίσης, «Εμπειρική μέθοδος υπολογισμού καθιζήσεων εξαιτίας της διάνοιξης σηράγγων», Αφιέρωμα, Έργα και Ημέρες Πολιτικού Μηχανικού, (Σελ.18-25), Θεσσαλονίκη. • Χατζηγώγος Θ., Κοκκάλης Α., «Επίλυση πλαισιακών φορέων με θεώρηση της αλληλεπίδρασης ανωδομής-θεμελίωσης - εδάφους», Επιστημονική Έκδοση του εργαστηρίου Εδαφομηχανικής και Θεμελιώσεων, τεύχος 12, (Σελ.48-74), Θεσσαλονίκη, (Ιούνιος 1986) • Charles W.W.Ng, Noel Simons & Bruce Menzies«Soil-structure Engineeringof Deep Foundation, Excavations and Tunnels», Εκδόσεις Thomas Telford, Λονδίνο, (2004). • Hatzigogos Th., Tsotsos S. & Manou-Andreadis N, «Geotechnical problems of the foundations of Byzantine and post Byzantine monuments in Thessaloniki, Greece», Πρακτικάδιεθνούςσυνεδρίου, Αθήνα, (Σεπτέμβριος 2008). • Rots, J.G., Boonpichetvong, M., «Application of fracture mechanics for settlement damage prediction», Structural Mechanics Group Faculty of Architecture Delft University of Technology, (2000). Πηγέςαπότοδιαδίκτυο : • http ://www.etcg.upc.edu/ (Department of Geotechnical Engineering and Geo-sciences (The assessment of the risk of damage to buildings due to tunnelling and excavations), John Burland, Imperial College, London • http ://users.ntua.gr/mgsakel/diss.htm (Αλληλεπίδρασημεταξύαβαθώνσηράγγωνκαικτιρίων, παραμετρικήδιερεύνηση), 2o ΠανελλήνιοΣυνέδριοΟδοποιίας, Βόλος, 18-20 Μαΐου 2005.